A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov

§

 

5.

 

DƏRİNLİK

 

NASOSUNUN

 

MƏHSULDARLIĞINA

 

MƏNFİ

 

TƏSİR

 

GÖSTƏRƏN

 

AMİLLƏR 

 

Yuxarıda dərinlik nasosunun nəzəri məhsuldarlığını s,  n  və  F

pl

 

parametrlərindən asılı olaraq təyin etdik və bir çox səbəblərdən həqiqi 

məhsuldarlığın nəzəri məhsuldarlıqdan az olduğunu söylədik. İndi isə ayrı-

ayrı amillərin təsirindən bəhs edək. 

 

1. Qazın təsiri 

 

Neft ilə birlikdə nasosun silindrinə  dolmuş qaz həmişə nasosun 

məhsuldarlığını azaldır. 

Plunjer yuxarı hərəkət edərkən silindrə müəyyən həcm nisbətində neft 

və qaz dolur: 

                                          

,

n

q

v

v

R

 

burada 

q

v

-mayenin içərisində olan qazın həcmi;  

           

n

v

-neftin həcmidir. 

Plunjerin ən yuxarı nöqtəsində nasosun içərisinə dolmuş neft və qaz 

iki həcmdən ibarət olacaqdır: 

381

 

 

                                             

,

3

s

v

v

v



                                           (X.5) 

burada 

v

-plunjerin altındakı ümumi həcm; 

 

s

v

-plunjerin qalxması ilə boşalan həcm; 

 

3

v

-plunjerin   aşağı  vəziyyətində, vurucu klapanla sorucu klapan 

arasında qalan həcm (zərərli həcm), 

                                           

.

q

n

3

s

v

v

v

v

v





 

Əgər bu ifadədə 

q

v

-ni Rv

H

 ilə əvəz etsək, aşağıdakı tənliyi alarıq: 

                                           

,

n

n

3

s

Rv

v

v

v





 

buradan 

                                   

.

R

1

v

v

v

3

s

n





                                        (X.6) 

Bu düsturdan aydındır ki, plunjerin altındakı neftin həcmi silindrə yeni 

dolmuş neftin həcmi ilə zərərli məsafədə qalan neftin həcmi cəminə 

bərabərdir. Əgər ümumi (

n

v

) həcmindən zərərli məsafədə qalan neftin 

həcmini (

3

v

) çıxsaq, qalan neft təxminən hər dəfə plunjerin yuxarıya 

hərəkəti ilə əlaqədar olaraq, nasosa daxil olmuş neftin həcmini vermiş olur, 

yəni: 

.

3

3

s

3

n

n

v

R

1

v

v

v

v

v

(





(

$

 

İndi isə nasosun dolma əmsalını tapaq: 





.

s

3

s

s

3

s

3

s

3

s

s

n

v

v

R

1

1

v

v

v

v

v

R

1

v

v

v

v

v

(



'



(



(

$



 

Əgər 

s

3

v

v

 nisbətini m ilə əvəz etsək, aşağıdakı  düsturu alarıq: 

                               

.

R

1

mR

1

m

1

R

1

m



(

(







                                  (X.7) 

Bu düsturdan aydın olur ki, nasosun dolma əmsalını artırmaq üçün m-in 

azalması lazımdır, yəni nə qədər zərərli məsafə az və plunjerin gediş yolu 

çox olarsa, dolma əmsalı da artıq olar. Əgər neftin içərisində qaz olmasa, 

yəni 

q

v

=0, onda R=

3

q

v

v

=0 olar. Əgər   neftin içərisində qaz hədsiz çox olsa, 

o, klapanlar arasındakı məsafədə sıxılıb genişlənməklə, yay rolu oynayaraq 

sorucu klapanı açılmağa qoymaz. Beləliklə də nasos neft vurmaz. Belə bir 

halın əmələ gəlməsi üçün 

 =0 olmalıdır. Bu zaman 

                                  

,

0

R

1

mR

1



(



                                         (X.8) 

382

 

 

yəni 1—mR=0 olacaqdır. Deməli, 

.

m

1

R

*

 Buradan   aydındır ki, əgər zərərli 

məsafənin həcmi (

s

v

)  plunjerin hərəkəti zamanı əmələ gələn həcmə (

3

v

) 

bərabər olarsa, dərinlik nasosu maye vurmaq qabiliyyətini itirir. Buradan 

aydındır ki, neft ilə birlikdə nasosa dolan qazın miqdarını mümkun qədər 

azaltmaq lazımdır. Bunun üçün qaz ayıran lövbərdən istifadə edilir. 

 

Qaz lövbərləri 

 

Nasos istismarının tarixi boyu bir çox konstruksiyalı qaz 

lövbərlərindən istifadə olunmuşdur. Nəhayət 1950-1955-cı illərdə Azərb. 

ETNÇİ tərəfindən aparılan tədqiqatlardan aşağıdakı nəticələr alınmışdır: 

Laydan istismar kəmərinə dolmuş neft və qaz birlikdə yuxarıya doğru 

hərəkət edərək qazayırıcısına çatır (189-cü şəkil). Böyük sürət almış iri qaz 

qabarcıqlarının əksəriyyəti qazayırıcısının yanından sürüşüb maye 

səviyyəsinə qalxır. Kiçik qaz qabarcıqları isə neft ilə birlikdə qazayırıcısının 

deşiklərindən içəri dolur. Bu zaman yenə də qaz qabarcıqlarının çox hissəsi 

sürətdən düşmüş mayedən ayırılıb, qazayırıcısının “yuxarısına” yığı1ır və 

qaz yastığı əmələ  gətirir. Sonra qaz yastığının iri qaz qabarcıqları qoparaq 

qazayırıcının yuxarı deşiklərindən bayıra çıxaraq maye səviyyəsinə  qalxır. 

Ayırıcının içərisində, yəni a—a xəttindən aşağı, qaz neftdən çox az miqdarda 

ayrılır. Deməli, qazın çox hissəsi borulararası sahədə  və  qaz lövbərinin 

deşiklərindən girərkən ayrılır. Buna görə  də  hər iki sahəni artırmağa 

çalışmaq lazımdır. Lövbərin uzunluğunun əhəmiyyəti olmadığından o, qısa 

götürülməlidir. Göstərilən tədqiqatlar üzrə qazın ayrılması, əlbəttə, lövbərin 

gövdələrinin sayından da asılıdır. Bütün deyilənləri nəzərə alaraq Azərb. 

ETNÇİ tərəfindən layihə  olunmuş  3 və 4 pilləli PQL-3 tipli qaz lövbərləri 

geniş miqyasda tətbiq olunur. 

„PQL-3" qaz lövbəri (190-cı şəkil) diametri 3" olan keçirici, pilləli 

gövdə (2), diametri 1" olan sorucu qısa borular (3, 7), orta nippel (4), sorucu 

nippel və bağlı muftadan  ibarətdir. Sorucu boruların (3, 6, 7) uzunluğu 

bərabər, üzərindəki dəliklərin sayı isə müxtəlifdir. 

Qaz lövbəri iki variantda hazırlanır: 

1)

  yüngül neft verən quyular üçün; 

2)

  ağır neft verən quyular üçün. 

Bunların arasındakı fərq sorucu borudakı dəliklərin müxtəlif sayda 

olmasından ibarətdir (39-cu cədvəl). 

 

 

 

 

 

383

 

 

 

 

 

 

 

 

 

189-cu şəkil. Qaz 

lövbərinin prinsipial 

sxemi 

190-cı şəkil. Üçpilləli 

ƏAQS-3 tipli qaz lövbəri 

 

6

5

4

3

a

a

2

1

1

3

2

5

4

3

2

5

4

3

2

5

3

2

7

4

IV

II

I

II

I

4

6

384

 

 

39-cu cədvəl 

 

Pillələrin №-si 

1 

II 

III 

IV 

Yüngül neft 

4 

7 

15 

26 

Ağır neft 

3 

5 

11 

26 

 

Cədvəldə 

göstərilən 

dəliklərin 

sayı aşağıdakı 

düsturlarla 

hesablanmışdır: 

;

5

2

4

4

2

4

2

3

D

ld

16

n

19

n

9





'

(

                                  (X.9) 

;

5

2

4

3

2

3

2

2

D

ld

49

n

9

n

4





(

                                (X.10) 

,

5

2

4

2

2

2

2

1

D

d

l

81

n

4

n

1





'

(

                               (X.11) 

burada n

1

, n

2

, n

3

, və n

4

 - pillələrdəki dəliklərin sayı; 

          

4

3

2







,

,

-müqavimət əmsalıdır. 

Turbulent rejim üçün  

.

Re

,

4

316

0



                                          (X.12) 

Laminar rejim üçün 

,

Re

64



                                            (X.13) 

burada l-sorucu boru pillələri arasındakı dəliklərə qədər olan məsafə; 

          



-0,64 dəliklərdən keçən mayenin məhsuldarlıq əmsalı; 

 D-sorucu borunun daxili diametri; 

 d

2

, d

3

, d

4

 - sorucu borudakı dəliklərin diametridir.  

 

“Zont" qaz lövbəri 

 

Borulararası  sahəni  artırmaq  və bununla əlaqədar olaraq qaz 

lövbərinin effektini yüksəltmək  məqsədi  ilə  “Zont”

 

qaz  lövbəri  işlədilir. Bu 

lövbərin   (191-ci şəkil)  aşağı uсunda rezindən hazırlanmış iki halqavarı 

manjet (3) vardır ki, o da istismar kəməri (1) ilə gövdə (2)  arasındakı 

boşluğu bağlayır. Beləliklə qazla qarışıq maye bütünlüklə gövdə (2), soruсu 

boru (5) arasından keçərək yuxarı pənсərədən (4) manjetin üstünə tökülür və 

maye selinin istiqaməti 180° dönməli olur. Nətiсədə qaz neftdən asanlıqla  

 

385

 

 

 

 

 

 

 

 

192-сi şəkil. Nimçəvarı qaz lövbərinin 

prinsipial sxemi 

 

191-сi şəkil. “Zont” 

tipli qaz  lövbəri 

 

6

1

3

2

5

4

8

7

386

 

 

ayrılıb yuxarı qalxır və təmiz neft isə buсaqlı borudan (6)  soruсu boruya 

daxil olur. 

Təmizlənməmiş neftin bir başa nasosa dolmaması üçün gövdə ilə 

soruсu borunun arası yuxarıdan dəmir halqa (8)  ilə bağlanmışdır. Lövbər 

mufta (7) vasitəsilə nasos borularına bağlanır.  

 

 

Son illərdə Azərbayсan neft mədənlərində Azərb. ETNÇİ tərəfindən 

verilmiş yüksək keyfiyyətli nimçəvarı qaz lövbəri intişar tapmağa 

başlamışdır (192-сi şəkil).  

Nimçəvarı qaz lövbəri 

%

2

1

 soruсu boru üzərinə qaynaq edilmiş 8 və 

ya 10 metal nimçədən ibarətdir. Daşınma zamanı bu nimçələri xariсi 

zərbələrdən qorumaq məqsədilə, xariсi tərəfdən onlara 6 ədəd metal mil 

qaynaq  edilmişdir. Millərin aşağı uсu bir-birinə konusvarı qaynaq olun-

muşdur. Bu millərin arasına, qazın birbaşa soruсu boruya dolmasının 

qarşısını almaq üçün konus yerləşdirilmişdir. Qaz qabarсıqları bilavasitə 

nimçələrdə birləşib böyüyür ki, bu da qaz lövbərinin iş keyfiyyətini artırır. 

Bu lövbərlərin bir üstünlüyü də onların qazlı-qumlu quyularda digər 

lövbərlərə nisbətən yaxşı işləməsidir. Çünki nimçələrin xüsusi quruluşda 

olması mayedəki qumun soruсu boru dəliklərini örtməsinə imkan vermir. 

Göstərilən dəliklərin sayı aşağıdakı düsturlarla hesablanır: 

                                      

;

,

,

,

5

2

4

2

8

2

7

D

ld

1

36

n

1

36

n

6

25





(

                           (X.14) 

;

,

,

4

2

4

2

7

2

6

D

ld

122

n

6

25

n

6

19





(

                             (X.15) 

                                      

;

,

,

5

2

4

2

6

2

5

D

ld

240

n

6

19

n

4

14





(

                           (X.16) 

                                      

;

,

5

2

4

2

5

2

4

D

ld

372

n

4

14

n

10





(

                             (X.17) 

                                      

;

,

5

2

4

2

4

2

3

D

ld

502

n

10

n

1

8





(

                               (X.18) 

                                      

;

,

,

5

2

4

2

3

2

2

D

ld

640

n

1

8

n

4

6





(

                              (X.19) 

387

 

 

5

2

4

2

2

2

1

D

ld

775

n

4

6

n

9

4





( ,

,

                                (X.20) 

Bu hesablamalarda nimçələrin sayı 8 götürülmüş və hər mərtəbədəki 

dəliklərdən keçən mayenin miqdarı, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 16 və 19% qəbul 

edilmişdir. 

 

2. Silindrə dolmuş mayedə baş verən  itkilər 

 

Silindrə sorulmuş mayenin bir hissəsi soruсu klapanın vaxtında 

bağlanmaması və kip olmaması nətiсəsində yenidən quyuya tökülür. Plunjer 

yuxarı hərəkət edərkən mayenin bir hissəsi vuruсu klapanın geс bağlanması 

və kip olmaması səbəbindən silindrin alt hissəsinə axır. Bəzən oymaqların 

bir-birinə kip söykənməsi 

nətiсəsində plunjerin  yuxarı 

hissəsindəki maye, nasosun 

örtüyü ilə oymaqlar  arasından 

keçərək plunjerin altına dolur. 

Bütün bu itkilər əsasən nasosun 

keyfiyyətli hazırlanmaması və 

düzgün rejimdə işlədilməməsi 

nəticəsində baş verir. Bu itkilərin 

miqdarı bəzən sıfra yaxın, bəzən 

də çox böyük olur ki, onu da heç 

bir nəzəri üsulla əvvəlcədən 

təyin etmək mümkün deyildir. 

Bunlardan başqa nasosda daimi 

maye itkisi vardır. Bu itki 

plunjerlə  oymaqlar  arasındakı 

boşluqdan axan mayedir. 

İtki tənliyini qurmaq üçün 

halqavarı çatlaqdakı maye hərəkətini müntəzəm hərəkət kimi götürürük. 



 ara boşluğunda maye axınından, mərkəzdən y məsafəsində yerləşən 

elementar halqavarı dx, dy hissəciklərini ayırırıq (193-cü şəkil). Plunjerin 

radiusunu r, oymağın radiusunu isə K ilə işarə edirik. 

Götürülən elementar hissəciyə aşağıdakı qüvvələr təsir edir: 

P—„x"  oxu istiqamətində hərəkət edən element; t-sürüşmə 

qüvvələrindən asılı olan əks istiqamətdə hərəkət edən element. 

Beləliklə sistem aşağıdakı şərtə görə tarazlaçir, yəni P=t olur.  

Bu zaman  

193-сü  şəkil. Silindrə maye 

itkisinin təyinisorumuş 

 

Lülə

dy

P

d

x

P

P

Plunjer

Hasosun oxu

A

Z

Y

X

X

388

 

 

;

y

2

dp

P

&

'

        

;

dy

dy

v

d

ydx

2

t

2

2

&



'

                      (X.21) 

dy

dy

v

d

dx

2

ydy

2

dp

2

2

'

'

&



&

 

 

alırıq ki, buradan da: 

                                       

,

dx

dp

1

dy

v

d

2

2

'



                              (X.22) 

burada 



-mütləq özlülükdür. 

Həmin kəsik üçün 

dx

dp

 

kəmiyyətini sabit götürmək şərti ilə yuxarıdakı 

tənliyi iki dəfə inteqrallasaq, aşağıdakı ifadəni alarıq. 

2

1

2

c

y

c

dx

dp

2

y

v





'



                                         (X.23) 

                    

ni

c

c

2

1

(

,

      

r

y

   və      

,

R

y

  

0

V

    

Şərti ilə uyğun sabit kəmiyyətləri tapaq:  

;

dx

dp

2

R

r

c

1

'





               

.

dx

dp

2

r

R

c

2

'

'



 

Onda 





-

.

dy

Rr

y

R

r

y

dx

dp

2

1

v

2



'



(

'



 

Mayenin sərfi: 





-

.

dy

Rr

y

r

R

y

dx

dp

y

vdF

dq

2



'



(

'



&

 

inteqrallasaq: 





dx

dp

12

R

r

q

2



&



                                (X.24) 

alarıq ki, burada 2(r+R)

/

D-nu plunjerin orta diametridir. 

                                                  

g







 

burada 



-kinematik özlülük olub 

dx

dp  

sahəsində qiyməti vahidə bərabərdir: 

                                                    



'

l

h

dx

dp

                                      (X.25) 

h—sahədəki basqı itkisidir. Bütün qiymətləri yerinə yazsaq: 

                                           

l

12

h

D

g

Q

3





&

'

'

'

'

                                  (X.26) 

389

 

 

alırıq ki, burada Q—mayedəki itki; 

             



-plunjerlə silindr arasındakı  boşluğun bir tərəfinin eni; 

             

g

-yer cazibə qüvvəsinin təcili; 

             

h

-plunjer boyunca basqı itkisi; 

             



-çıxarılan   mayenin   kinematik özlülüyü; 

             

l

-plunjerin uzunluğu;  

             D-plunjerin diametridir.  

Həmin tənlik, özlü mayenin çox böyük olmayan konsentrik ara 

boşluğundan keçməsi üçün çıxarılmışdır. 

Azərb. ETNÇİ-nin tədqiqatları göstərmişdir ki, bəzi hallarda nasosun 

plunjerilə silindri arasındakı boşluqdan keçən maye turbulent hərəkət edə 

bilər. Araboşluğu eksentrik olarsa, yuxarıdakı düsturda 1/12-i 5/24 ilə  əvəz 

etsək kifayətdir. 

Plunjerin yuxarı hərəkətində alınan itkini prof. A.Pirverdiyan 

 

 

tərəfindən təklif olunmuş düsturla təyin etmək lazımdır, yəni  

                               

,

u

D

2

1

l

gh

D

12

1

Q

3



&





&

(

                          (X.27) 

burada u-plunjerin yuxarı hərəkətində orta surət  

                                          g=980 sm/san

2

. 

194-cü şəkil. Plunjerlə oymaqlar arasından axan maye diaqramı 

Sıxma təzyiqi kq/sm

2 

Araboşluğuna baş verən itki, sm

3

/dəq. ilə 

17

0

m

ikr

on

16

0

m

ikr

on

15

0

m

ikr

on

14

0

m

ikr

on

13

0

m

ikr

on

12

0

m

ikr

on

11

0

m

ikr

on

10

0

m

ikr

on

90

m

ikr

on

80

m

ikr

on

70

m

ikr

on

60

m

ikr

on

50

m

ikr

on

40

m

ikr

on

30

m

ikr

on

8=

20

m

ikr

on

f 71 

mm

f 93 m

m

f 68 m

m

f 56 m

m

f 43 mm

f 43 m

m

f 38 m

m

f 32 m

m

f 28 m

m

20

30

40

50

60

70

80

90

100

P

3

0

0

0

0

2

0

0

0

0

1

6

0

0

0

1

2

0

0

0

1

0

0

0

0

8

0

0

0

6

0

0

0

4

0

0

0

3

0

0

0

2

0

0

0

1

6

0

0

1

2

0

0

1

0

0

0

8

0

0

6

0

0

4

0

0

3

0

0

2

0

0

1

6

0

1

2

0

1

0

0

8

0

6

0

4

0

3

0

2

0

1

6

1

2

390

 

 

 

 

 

eksentrik araboşluğu üçün 

       





u

D

2

1

l

24

h

g

D

c

3

2

Q

3

2



&





&

(

'



                     (X.28) 

burada c—nisbi eksentrisitetdir, yəni həqiqi eksentrik (e) araboşluğu 



 olan 

nisbətdir. 

 

        

 

Yuxarıda göstərilən düsturlar hamar plunjerlə oymaq arasındakı 

boşluqdan keçə biləcək maye  itkisini göstərir. Həqiqi nasoslarda isə istər 

plunjerin və istərsə oymaqların sürtünən sahələri heç də hamar olmur. Hətta 

çox zaman plunjerin üzərində süni surətdə açılmış halqavarı qanovlar və 

çuxurlar olur. Nəticədə araboşluğu plunjer boyu ilə eyni olmur. Buna görə də 

həqiqi itki nəzəri itkidən fərqlənir. Həqiqi itkini M.D.Əliyev tərəfindən 

verilmiş empirik düstur ilə təyin etmək məsləhət görülür: 

                                 

,

,

vl

10

h

D

7

3

q

6

3

ş



'

'

'

                                  (X.29) 

burada 

ş



-şərti ara boşluğudur. 

Şərti ara boşluğu təyin etmək üçün M.D.Əliyevin təcrübə əsasında 

aldığı nomoqramdan istifadə etmək olar (194-cü şəkil).