A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov
§ 5. KOMPRESSOR QUYUSU İŞ REJİMİNİN TƏYİNİ
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 144-cü şəkil. Kompressor quyusunun tədqiqi əyriləri 309
- 145-ci şəkil. İşçi mufta
- § 6. QUYULARIN KOMPRESSOR ÜSULU İLƏ İSTİSMARINDA İŞLƏDİLƏN AVADANLIQ
- 148-ci şəkil. İkicərgəli qaldırıcı üçün kompressor quyusu avadanlığı
- 149-cu şəkil. Bircərgəli qal- dırıcı üçün kompressor quyusu avadanlığı
- 152-ci şəkil. Quyuya işlək hava-qaz verilməsini avtomatik tənzimləyicinin sxemi
- § 7. KOMPRESSOR QUYUSUNA QULLUQ EDİLMƏSİ
|
§ 5. KOMPRESSOR QUYUSU İŞ REJİMİNİN TƏYİNİ
VƏ TƏNZİMİ
Kompressor quyusunun səmərəli texnoloji rejimi quyunun tədqiqatı əsasında seçilir. Quyunun tədqiqatı dedikdə, qərarlaşmış rejimdə başlıca olaraq məhsuldarlıq (mayenin gündəlik hasilatı) ilə quyuya verilən işlək qazın sərfi arasındakı asılılıq əyrisinin qurulması nəzərdə tutulur. Bu əyriyə koordinat başlanğıcından (Q=0 nöqtəsindən) çəkilən toxunanın əyri ilə görüşdüyü nöqtə optimal rejimi göstərəcəkdir. Optimal rejimdə qazın xüsusi sərfi minimum qiymət almış olur; buradan işlək qazın optimal sərfi və buna müvafiq mayenin gündəlik hasilatı seçilə bilər. Kompressor quyularının tədqiqatı ən çox iki üsulla: işlək qazın sərfini dəyişməklə (Azərb. ETNÇİ üsulu) və işlək qazın təzyiqini dəyişməklə (Q.Maksimoviç üsulu) aparılır. Mədənlərdə Azərb. ETNÇİ üsulu geniş yayıldığından aşağıda yalnız bu haqda məlumat verilmişdir.
Kompressor quyula- rının Azərb. ETNÇİ üsulu ilə tədqiqində əvvəlcə işlək qazın sərfini yer üstünə maye çıxa- rılması şərtilə minimal qiy- mətədək azaldırlar. Qazın
sərfini bir neçə saat eyni miq- darda saxlayıb quyunun hasi- latını və quyuya vurulan qazın həcmini (2—3 dəfə) ölçürlər. Axının qərarlaşdığını müəyyən edəndən sonra quyuya vurulan qazın işlək təzyiqini (p
) ölçürlər. Sonra qazın sərfini çoxaldıb ikinci rejimə keçirlər (tədqiqat ən azı 3—4 rejimi əhatə etməlidir). Tədqiqatın nəticəsini qrafik şəkildə qururlar (144-cü şəkil). Qazın halqavarı fəzada quyuağzından qaldırıcının başmağına qədər yoluna qaz kəməri kimi baxıb, təzyiq itkisini Veymaut düsturu ilə tapmaq olar: Q = EH
2,667 V ş 2 −
ş 2 (IX.35) burada D — birinci cərgə qaldırıcının (yaxud istismar kəmərinin diametri); p
, p baş — işlək qazın quyuya daxil olduğu yerdə və başmaqdakı təzyiq; A — mütənasiblik əmsalıdır. P iş Q Q P iş Q
tədqiqi əyriləri 309
(IX.35) düsturundan:
ş = V ş 2 − Q 2 (IX.36) ifadəsini alırıq ki, burada
= Q
(EH 2,667
) 2 (IX.37) olur. Bunun ardınca başmaq təzyiqinə əsasən quyudibi təzyiqini təyin etmək və nəhayət indikator əyrisini qurmaq olar. Şübhəsiz ki, tədqiqat nəticəsində tapılmış G=f(Q) əyrisi qaldırıcı ilə layın birgə işini ifadə edir. Hesablama yolu ilə seçilmiş və quyuya endirilmiş qaldırıcı, nəzərdə tutulan maye hasilatının ən az qaz sərf etməklə çıxarılmasını o zaman təmin edə bilər ki, onun işi nəzərdə tutulmuş rejimdə getsin. Lakin fontan qaldırıcısında bəzi hallarda olduğu kimi, kompressor qaldırıcısında da iş zamanı döyüntülər baş verir. Bu döyüntülər hətta quyuya optimal rejim tələb etdiyi qədər qaz vuranda da baş verir. Döyüntüyə ən çox qazın halqavarı sistemlə vurulduğu bircərgəli qaldırıcıda təsadüf olunur. Bu qaldırıcının başmağına quyudan mayenin, halqavarı fəzadan isə qazın eyni zamanda deyil, növbə ilə daxil olması ilə izah olunur. Qaldırıcı boruların başmağında təzyiqin cüzi azalması qazın halqavarı fəzadan qaldırıcıda güclü axınına səbəb olur, bu da öz növbəsində başmaq təzyiqinin daha da aşağı düşməsinə və halqavarı fəzadan daha çox qaz gəlməsinə bais olur. Bu hadisə ta halqavarı fəzadakı təzyiq quyudan gələn maye təzyiqindən az olanadək davam edir. Bundan sonra maye başmağı örtür və qazın halqavarı fəzadan qaldırıcı borulara girməsinə yol vermir. Bir müddət, daha doğrusu, halqavarı fəzada qaz toplanıb təzyiqi lazımi qiymətədək artana qədər, qaldırıcıya yalnız maye daxil olacaqdır. Qazın təzyiqi lazımi qədərə çatandan sonra isə qaldırıcıya qaz da daxil olacaq, başmaq təzyiqi aşağı düşəcək və proses yenidən təkrar olunacaqdır. Bircərgəli qaldırıcıda döyüntülərin daha kəskin olması halqavarı fəzanın həcminin böyüklüyü ilə izah olunur. Belə ki, əvvəla qazın oraya yığılıb təzyiqin lazımi qədərədək artması üçün xeyli vaxt gedir, ikincisi, orada təzyiq yalnız xeyli qaz çıxandan sonra aşağı düşür. Döyüntünu azalt- maq üçün qaldırıcı kəmərə maye və qazın mütəmadi axınını təmin etmək lazımdır. Qaz-hava qaldırıcılarından danışarkən demişdik ki, döyüntülər qaldırıcıların f.i.ə.-nı aşağı salmaqla yanaşı olaraq, quyuda qum tıxacının əmələ gəlməsinə də səbəb olur. Bircərgəli qaldırıcının başqa bir nöqsanı isə quyudakı qumun çıxarılmasını kifayət qədər təmin etməməsidir. Bu hal mayenin quyu dibindən qaldırıcının başmağınadək nisbətən gen yerdə, istismar kəmərinin içərisi ilə hərəkət etməsidir; burada canlı kəsik böyük, 310
sürət isə elə olur ki, qumun iri dənələrini quyudibindən yuxarı qaldıra bilmir. Həmin dənələr quyunun dibinə çöküb qum tıxacı əmələ gətirir. Tıxac süzgəci tutandan sonra mayenin laydan quyuya axmasına maneçilik törədir və beləliklə qaldırıcının normal işini pozur. Laydan quyuya gələn qumun bütünlüklə yuxarı qaldırılması üçün qaldırıcının başmağınadək mayenin müvafiq sürətlə axmasını təmin etmək lazımdır. Haqqında danışdığımız bu iki nöqsan, əslində eyni olub, lazımi tədbirlərin görülməsi ilə aradan qaldırılır.
Qaldırıcı boruları hesablama ilə tapılmış dərinliyə deyil, süzgəcədək endirirlər. Qaldırıcı boruların hesablama ilə endirilməli olduğu dərinlikdə, daha doğrusu, işlək qazın qaldırıcıya verilməli olduğu dərinlikdə dəlikləri olan xüsusi mufta qoyurlar (145-ci şəkil). Halqavarı fəzadakı qaz qaldırıcının gövdəsindəki muftanın dəliyindən qaldırıcının icərisinə keçir. Mayenin quyudibindən yalnız qaldırıcıya daxil olması üçün, dəlikləri elə seçirlər ki, onlarda təzyiq düşküsü 1-2 atm olsun, bunun nəticəsində halqavarı fəzada mayenin səviyyəsi dəlikdən 10-20 m aşağıda olur və maye qaldırıcı boruya yalnız başmaqdan gedə bilir. Quyudan maye ilə qum gəlməzsə, qaldırıcını süzgəcədək endirmək lazım deyil, belə ki, döyüntünün qarşısını almaq üçün muftanı öz yerində saxlamalı, ondan aşağı 30-40 m uzunluqda “quyruq” boru endirilməlidir. Sadə olmasına baxmayaraq muftaların başlıca nöqsanı dəliyin sahəsinin sabitliyidir; birincisi qabaqcadan quyuya vurulacaq qazın sərfini dəqiq bilmək olmur (adətən, qazın sərfini quyunu işə salıb tədqiqat aparandan sonra müəyyən edirlər), ikincisi, zaman keçdikcə lay təzyiqi düşdüyündən dib təzyiqi də azalır və quyuya vurulan qazın miqdarını dəyişdirmək lazım gəlir. Beləliklə, muftanın dəliklərinin qazın müəyyən sərfinə hesablanmış ölçüsü artıq yararlı olmayacaqdır. Bundan başqa quyunu yuyanda mayenin bir hissəsi həmin dəliklərdən keçir və tıxacı yumaqda heç bir iş görmür.
mufta: 1-muftanın ğövdəsi; 2-borucuq; 3-nippel; 4-yay; 5-klapan; 6-vint 1 2 3 4 5 6 311
Bütün bu nöqsanlar üç klapanı ilə aradan qaldırılır (146- cı şəkil). Klapan (2) özü yay (4) vasitəsilə yəhərə (3) sıxılır; beləliklə, adi halda klapan bağlıdır (146-cı a şəkli). Qaz halqavarı fəzada mayeni klapandan aşağı basanda və klapanda təzyiq düşküsü 1- 1,5 atm-ə çatanda klapan açılır və qaz, deflektor (1) vasitəsilə boruya daxil olur. 146-cı çəkildə göstərilən klapanda təzyiq düşküsü 1-dən 1,3 atm-ədək dəyişəndə qazın keçdiyi sahə 0- dan 15 mm 2 -dək dəyişir. Deməli, liftin iş rejimi nə qədər geniş hədd daxilində dəyişirsə dəyişsin, klapanda təzyiq düşküsü sabit qalacaq və qaldırıcı boruya klapandan qaz, başmaqdan isə maye daxil olacaqdır.
b
quruluşu: 1-deflektor; 2-klapan; 3-yəhər; 4-yay; 5-deflektor 1 2 3 4 5 6 312
Hesablama ilə qaldırıcının uzunluğu nə qədər alınmışsa, üç klapanı həmin dərinlikdə qoymaq lazımdır. 147-ci şəkildə quyunun işə düşməsinin müxtəlif dövrləri gös- tərilmişdir. Qaldırıcıda iki işəsalma klapanı və bir uc klapanı vardır. 1-cidə (147-ci şəkil) quyunun dayanan vaxtı göstərilir; həm qaldırıcı boruda, həm də boruarxasında maye statik səviyyədə dayanmışdır. Birinci klapan mayenin səviyyəsindən çox da dərində deyildir. 2-cidə quyunu işəsalmanın əvvəli göstərilmişdir: boruarxasında mayenin səviyyəsi klapanadək basılmış, boruda isə mayenin səviyyəsi statikdən xeyli yuxarı qalxmışdır. 3-cüdə qaz, birinci işəsalma klapanından qaldırıcı boruya keçmiş və qazlı maye quyunun ağzından bayıra axır. 4-cüdə ikinci klapan işə düşmüş, birinci isə bağlanmışdır. 5-cidə uc klapanın açılmasından, ikinci klapanın isə bağlanmasından bir qədər əvvəlki vəziyyətdir. 6-cıda quyu uc klapanla adi qaydada işləyir, işəsalma klapanları bağlıdır, boruarxasında səviyyə uc klapanından aşağadır.
Quyuların kompressor üsulu ilə istismarı xüsusi avadanlıq tələb edir; buraya quyuağzı avadanlığı, işlək qazın paylanması sistemi və mədən kom- pressor təsərrüfatı daxildir. Quyuağzı avadanlığı. Kompressor quyusunun ağzına kompressor armaturu qoyulur; bunun vəzifəsi eyni ilə fontan armaturununku kimidir. Kompressor avadanlığı quyuya endirilmiş boruları saxlamaq, boruarxası fəzanı kipləş- dirmək, quyudan gələn axını atqı xəttinə yönəltmək, qaz, yaxud havanın bu və ya digər yolla quyuya göndərilməsini təmin etmək üçündür.
3 1 2 4 10" 4" 2 /
2 " 1 5" 5 2 / 2 " 1 7 8 9 4" 10 11 12 6
313
Quyunun xarakterindən asılı olaraq müxtəlif armatur tətbiq edilir. Kompressor armaturu fontan armaturuna nisbətən xeyli sadə olur, buna səbəb kompressor istismarında təzyiqin fontan quyuların- dakından az olmasıdır. Fontan dayanandan sonra bəzən quyunun üstündəki fontan armaturunu saxlayıb onu kompressor armaturu kimi işlədirlər. 148-ci şəkildə ikicərgəli qaldırıcı üçün, 149-cu şəkildə isə bircərgəli qaldırıcı üçün kompressor arma- turu göstərilmişdir (bunların sınaq təzyiqi 75 atm-dir).
Hazırda mədənlərdə işlək qaz, daha doğrusu sıxılmış qaz və ya hava quyulara xüsusi qaz- hava paylayan budkalar (qısa şəkildə QPB, yaxud HPB adlanır) vasitəsilə verilir. Qazın belə bir templə paylanmasında kompressop quyularını müəyyən dəstələrə bölüb, hər bir dəstənin təqribən mərkəzində qaz-hava paylayan budka yerləşdirilir. 150-ci şəkildə 32 quyuya xidmət edən qaz-hava paylayan budkanın sxemi göstərilmişdir. Kompressor stansiyasından QPB yaxud HPB-yə iki-üç, bəzən dörd xətt (boru kəməri) gəlir. Bunlardan biri quyuları işə salmaq üçün yüksək təzyiqli xətt, yerdə qalanı isə işlək təzyiq xəttidir. İşəsalma xətti adətən 2½″, işlək xətt isə 4″ borulardan çəkilir. Qaz-hava paylayan budkada hər biri quyuya ayrılıqda, özü də qazın sərfindən asılı olaraq 1½″, yaxud 2½″ boru kəməri çəkilir. Qaz xəttinin diametrini elə seçirlər ki, 2 km uzunluqda kəmərdə təzyiq düşküsü 1 atm-dən çox olmasın. Yüksək təzyiqli kəmərdən keçən qazın sərfi Q = 20,209 N
V 1 2 − 2 2 > (IX.38) düsturu ilə tapılır (buradan qazım sərfi məlum olduqda borunun diametrini hesablamaq çətin olmaz); burada Q — qazın sərfi, m 3 /saat ilə; d — qaz kəmərinin diametri, sm ilə; p
— qaz kəmərinin əvvəlindəki mütləq təzyiq, kQ/sm 2 ilə;
149-cu şəkil. Bircərgəli qal- dırıcı üçün kompressor quyusu avadanlığı: 1-manometr;2-bağlayıcı şayba; 3-bufer;4-üçboğaz;5-atqı xətti; 6-siyirtmə;7-keçirici;8-keçirici nippel;9-istismar kəməri flansı; 10-hava-qaz vurulan xətt; 11-hava üçboğazı 1 2 3 4 5 6 7 6 8 11 10 9 Buruqun
döşəməsi 314
p 2 — qaz kəmərindəki axırındakı mütləq təzyiq, kQ/sm 2 ilə;
L — qaz kəməri uzunluğu, km ilə;
γ — qazın xüsusi çəkisi (hava üçün γ=1 qəbul edilir); T — qazın mütləq temperaturu T=t+273; burada t-qazın °C ilə temperaturudur.
xətt. İşəsalma xətti Alçaq təzyiqli xətt 4 -li quyu ya № 1 -li quyu ya № 2 -li quyu ya № 3 -li quyuya №
151-ci şəkil. Qaz-hava paylayan batareya bölməsinin sxemi
Quyulara işçi qaz xüsusi qaz-hava paylayan „batareyadan” göndərilir. Batareya ayrı-ayrı bölmələrdən ibarətdir, hər bir bölmə dörd quyuya xidmət edir (belə bir bölmənin sxemi 151-ci şəkildə göstərilmişdir). Batare- yada bölmələrin sayı səkkizə qədər olur; deməli, bir batareya 32- yə qədəp quyuya xidmət edə bilir. Quyulara göndərilən qazın miqdarı avtomatik tənzimləyici ilə tənzim edilir (152-ci şəkil).
pressor quyularının is- tismarı üçün, həm də laya qaz, yaxud hava vurmaq üçün qazı (havanı) quyuya göndərməzdən əvvəl lazımi təzyiqədək sıxmaq lazımdır. Neft mədənlərində bu məqsədlə porşenli kompressor işlədilir. Quyuya 2 3 1 10 7 8 9 11 5 4 6 152-ci şəkil. Quyuya işlək hava-qaz verilməsini avtomatik tənzimləyicinin sxemi: 1-tənzimləyici klapan; 2,3-MİM (membranlı icra mexanizmi); 4-sərfölçən; 5-pnevmatik rele; 6-yazıcı əğrəb; 7-kondensasiya qabı; 8-süzgəc və reduktor; 9,10,11-boru kəmərciyi 315
Kompressorlar atqı xəttindəki təzyiqin qiyməti və məhsuldarlığı ilə xarakterizə olunur. Atqı xəttindəki təzyiqdən asılı olaraq kompressorlar dörd qrupa bölünür: yüksək, orta, alçaq təzyiqli və vakuum kompressorlar. Yüksək təzyiqli kompressorun atqı xəttində təzyiq 60 atm-dan 250 atm-dək, orta təzyqli 35-dən 50 atm-dək, alçaq təzyiqli 8-dən 35 atm-dək olur. Bunların qəbul xəttində təzyiq 1 atm-dən az olmamalıdır. Vakuum kompressorun qəbul xəttində təzyiq 1 atm-dən az olur, atqı xəttində isə 2-6 atm-ə çatır. Mədənlərdə kompressor stansiyaları, ümumiyytlə, aşağıdakı məqsədlə qurulur: 1) nefti kompressor üsulu ilə çıxarmaq üçün; 2) laya qaz, yaxud hava vurmaq üçün; 3) boruarxası qazı (buna vakuum qazı deyirlər) yığmaq üçün; 4) neft qazını mədəndən işlədiciyə göndərmək üçün. Haqqında danışdığımız stasionar kompressor qurğularından başqa kəşfiyyat quyularının mənimsənilməsi və sınaqdan çıxarılması üçün, həmçinin quyuların işə salınması üçün səyyar kompressorlar da işlədilir.
Kompressor quyusuna qulluq etmək mümkün qədər minimal enerji sərf edib maksimal hasilat almaq məqsədi ilə quyunun normal və fasiləsiz işləməsini təmin etmək deməkdir. Burada başlıca olaraq aşağıdakılara riayət edilməlidir: 1) quyunun düzgün texnoloji rejimini seçib, quyuya verilən işlək qazın təzyiqini və miqdarını tənzim etmək yolu ilə həmin texnoloji rejimi saxlamağa çalışmalı; 2) vaxtında təmir etmək və lazımi hissələri dəyişdirmək yolu ilə quyuüstü avadanlığa gündəlik qulluq etməli. Qeyd etməliyik ki, fontan quyusuna qulluq edilməsinə dair yuxarıda deyilənlərin (VIII fəsil, §5) çoxu kompressor quyularına da aiddir. Kompressor quyusuna qulluq edərkən boruların parafinləşməsi, borularda metal „kipgəclərlə", duz çöküntüləri ilə və emulsiyaya qarşı mübarizə məsələlərini yaddan çıxarmaq olmaz. Kompressor quyularında, eləcə də fontan quyularında qaldırıcı borularda parafin çökə bilər. Parafin qaldırıcı borularla quyuağzından təqribən 300—600 m aşağıda çökür. Axında qumun olması da parafinin çökməsinə kömək edir, belə ki, qum dənələri parafinin kristallaşma mərkəzinə çevrilir. Kompressor quyularında (həmçinin fontan quyularında) parafinlə mübarizə mexaniki yolla, quyuya isti neft, su buxarı vurmaqla və s. üsullarla aparılır. 316
Kompressor quyularının əksəriyyətində neft quyuya lay suyu ilə birlikdə daxil olur. Buna görə boruda hərəkət zamanı su-neft qarışığı əmələ gəlir. Əgər quyuya hava vurularsa, onda çox dayanıqlı emulsiya yaranır. Həmin emulsiyanı parçalamaq, yəni nefti sudan ayırmaq çox da asan olmur. Bundan başqa emulsiyanın özlülüyü yüksək olur ki, bu da qarışığın boruda hərəkətini çətinləşdirir. Bu halda isə mayeni qaldırmağa daha çox enerji sərf etmək lazım gəlir. Müəyyən edilmişdir ki, maye-qaz sistemində səthi gərginliyin azaldılması, başqa şərtlər sabit qalmaqla, hasilatın artmasına səbəb olur. Belə hala özlülüyün azalmasında da təsadüf olunur. Bu məqsədlə quyu içərisində deemulsasiya aparılması ciddi əhəmiyyətə malikdir. Quyuya işlək hava ilə birlikdə neft-su, neft-qaz və su-qaz sərhədlərində səthi gərginliyi azaldan kimyəvi maddələr vurulur. Bu, yüksək özlü və dayanıqlı emulsiya yaranmasının qarşısını alır. Quyuya deemulqator vurulması işlək təzyiqin və qazın xüsusi sərfinin azalması ilə yanaşı hasilatın artmasına səbəb olur. Kimyəvi maddə olmaqla müxtəlif növ neytrallaşdırılmış kontaktlar işlədilir. Deemulqator quyuya xüsusi nasoslar vasitəsilə vurulur. Quyuya vurulan sıxılmış hava adətən nəmli olur. Bu isə boruda korroziya əmələ gəlməsinə səbəb olur. Korroziya nəticəsində metal qəlpələri tıxac-„kipgəc" kimi halqavarı fəzanı tutub quyunun normal işini pozur. Bunun qarşısını almaq üçün bir sıra tədbir görmək lazım gəlir. Bu tədbirlərdən korroziya qarşı dayanıqlığı artırmaq məqsədi ilə borunun daxili səthinin xüsusi maye ilə yuyulmasını, hava və qaldırıcı borular arasında lazımi qədər ara saxlanmasını (təqribən 20 mm), qaz yaxud hava kəmərində kondensasiya qabları qoyulmasını, işlək qazın hərəkət istiqamətinin dəyişdirilməsini (halqavarı sistemdən mərkəzi sistemə keçmək və əksinə), havanın fiziki və fiziki-kimyəvi yolla qurudulmasını və s. göstərmək olar. Bundan başqa hava vurulan yolların paslanmasına qarşı mübarizə üçün xüsusi kimyəvi maddələr, məsələn, natrium heksametafosfatı işlədilir. Bunu xüsusi nasos vasitəsilə hava ilə birlikdə quyuya vururlar. Bu tədbir borularda duzların çökməsinin də qarşısını almış olur. Kompressor quyusuna qulluq edilməsi ilə əlaqədar olaraq görülən bütün işlər mütləq səliqəli surətdə qeyd olunmalıdır. Bu, bir tərəfdən həmin quyuda görülən tədbirlərin necə nəticələndiyini izləmək üçün, digər tərəfdən isə lazım gələndə eyni şəraitdə işləyən o biri quyulardan ötrü bu məlumatdan istifadə etmək üçün lazımdır.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|