A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNDƏ
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNDƏ MƏDƏNİ QURUCULUQ
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması Azərbaycan xalqının milli dövlətçilik və özünüdərkinin inkişafı tarixində misilsiz bir hadisə idi. Onun mövcudluğu millətin bütün sosial qatlarında sevinclə duyulmuş, fəaliyyəti cəmiyyətin bütün təbəqə və qurumlarına, milli həyatın hər sahəsinə nüfuz etmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti öz fəaliyyətində milli mədəniyyətin: təhsilin, ədəbiyyat və incəsənətin inkişaf etdirilməsinə də xüsusi diqqət yetirmişdi. Faktlar Azərbaycan parlamenti və hökumətinin sosial- mədəni sahənin köklü inkişaf etdirilməsi üçün sistemli və məqsədyönlü şəkildə iş apardığına dəlalət edir. Müharibələr və daxili qarma-qarışıqlıq nəticəsində dağıdılmış məktəblər şəbəkəsinin bərpa edilməsi, məktəblərin yeni şəraitə uyğunlaşdırılması, təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, milli incəsənətə kömək göstərilməsi kimi sahələrdə hökumət tərəfindən mühüm quruculuq tədbirləri görülürdü. Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində sosial-mədəni sahədə çox ağır vəziyyət mövcud idi. Əgər 1914-cü ildə Azərbaycanda bütün tiplərdən olan 976 məktəb var idisə və bunlarda 73,1 min şagird təhsil alırdısa, 1919-1920-ci təhsil ilində cəmisi 643 ibtidai və 23 orta məktəb fəaliyyət göstərirdi. İbtidai məktəblərdə 48078, orta məktəblərdə isə 9611 şagird oxuyurdu 1 . Belə şəraitdə məktəb sisteminin dağıdılmasını dayandırmaq Azərbaycan Cümhuriyyətinin qarşısında mühüm vəzifə kimi dururdu. Mühüm vəzifələrdən biri maarif sisteminin işini xalqın milli mənafelərinə xid mət etməyə yönəltmək, onu dövlətçiliyin tələblərinə uyğun şəkildə yenidən qurmaq olduğu üçün AXC hökumətinin həyata keçirdiyi ilk tədbirlərdən biri təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi oldu. Nazirlər Şurasının 1918-ci il 28 avqust tarixli qərarı ilə bütün ibtidai tədris müəssisələrində təhsil şagirdlərin ana dilində aparılır, eyni zamanda dövlət dili icbari qaydada tədris olunurdu 2 . Bütün ali ibtidai məktəblərdə və orta təhsil müəssisələrində tədris dövlət d ilində aparılır, tədrisi bu dildə o lmayan bütün hazırlıq sin ifləri ləğv olunurdu. Şag ird lər orta məktəblərin beşinci sinfindən başlayaraq tədris müəssisəsini b itirənə qədər rus dilində o xuyur, A zərbaycan türk dilini isə məcburi fənn kimi öyrənirdilər. M illiləşdirmə tədbirlərinin şagirdlərin bir hissəsini məktəbdən kənarda qoya biləcəyini nəzərə alan höku mət 1918-ci ilin noyabrında öz qərarlarında dəyişikliklər apardı. Müəyyən edildi ki, yaşayış məkanlarında cəmisi bir təhsil müəssisəsi varsa, yuxarı hazırlıq siniflərindən başlayaraq tədrisin rusca aparıldığ ı paralel siniflər açılmalı, müəyyən yerdə eyni- tipli bir neçə tədris müəssisəsi olarsa, onların b ir hissəsi milliləşdirilməli,
395 qalanlarında isə dövlət d ili məcburi fənn kimi keçilməklə tədris rusca aparılmalıdır 3 .
müəllim çatışmazlığı, lazımi dərsliklərin kifayət qədər olmaması, tələskən lik, səhvlər və əhalin in tərkibindəki rus və erməni azlıqların ın Azərbaycan dövlətçiliy ini tanıma mağa, qəbul et mə məyə mey llən miş müqaviməti təhsilin milliləşdirilməsini əngəlləy irdi. Lakin höku mət bu məsələdə qəti mövqe tutdu və bütün çətinliklərə baxmayaraq, müstəqil milli təhsil siyasətini davam etdirdi. 1919- cu ilin sonuna olan məlu mat lara görə, Bakı polite xn ik və ko mmersiya mə ktəbləri, iki kişi və üç qız g imnaziyası istisna olunmaqla, bütün orta məktəblər milliləşdirilmişdi 4 .
qaldırmaq məqsədilə azərbaycanlı şagird lərin təhsilinə xüsusi diqqət yetirirdi. Xalq Maarifi Na zirliyi orta mə ktəb rə is lərinə göndərdiyi 1919-cu il 7 sentyabr tarixli xüsusi sərəncamında azərbaycanlı uşaqların ancaq milliləşdirilmiş əlifba və hazırlıq siniflərinə, həmçinin b irinci sin iflərə qəbul olun ması göstərişini vermişdi. Tədrisin rusca aparıld ığı həmin siniflərə azərbaycanlı uşaqların qəbul edilməsinə isə ancaq müstəsna hallarda, nazirin icazəsi ilə yol verilirdi 5 . Tədris müəssisələrinə qəbul zaman ı azərbaycanlılara bəzi gü zəştlər edilird i. Görülmüş tədbirlər nəticəsində şagirdlərin ümu mi sayı içərisində azərbaycanlıların xüsusi çəkisi artdı. Əgər 1914/1915-ci tədris ilində 9643 nəfər orta məktəb şagirdindən (müəllimlər seminariyaları çıxılmaq la) ancaq 1137 nəfəri azərbaycanlı idisə, 1919/1920-ci tədris ilində 9611 şagirddən 3115-i azərbaycanlı idi 6 . Məktəb şəbəkəsinin bərpa edilməsi məqsədilə hökumət onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, məktəb binalarının təmiri, bərpası və yeni məktəblərin tikintisi üçün vəsait ayrılması üzrə tədbirlər görürdü. Nazirliyin göstərişi ilə mü xtəlif qəzalarda məktəblərin bərpa edilməsinin smetaları hazırlanıb təqdim olunurdu. Zaqatalada, Göyçay və Şuşa qəzalarında, başqa yerlərdə yeni məktəblər açılırdı. Nəticədə köhnə məktəblərin xeyli hissəsinin bərpasına, bir sıra yeni məktəblər açılmasına və nəzərdə tutulmuş layihələrin qismən yerinə yetirilməsinə nail olundu. Məsələn, əgər 1918-ci ildə Şamaxı və Göyçay qəzaları xalq məktəbləri müfəttiş liyində uçotda olan 108 məktəbdən ancaq 10-u fəaliyyət göstərirdisə, 1919-1920-ci tədris ilində onların sayı 70-ə çatdırıldı 7 . Bakı Şəhər İdarəsi məktəb şöbəsinin məlumatlarına görə, şəhər ibtidai təhsil ehtiyaclarının ödənilməsi üçün artıq kifayət qədər məktəblər şəbəkəsinə malik idi. Maarifin milliləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq, bütövlükdə məktəb islahatı məsələsi ortaya çıxdı. İslahatın mahiyyəti məktəbi yeni şəraitə uyğunlaşdırmaqdan, onu milli dövlətçilik ideyaları və mənafelərinə yaxınlaşdırmaqdan, milli dəyərləri mənimsəmiş yeni nəsil hazırlamaqdan ibarət idi. Bu məqsədlə orta məktəblərin yeni proqramlarının hazırlanması üçün komissiyalar yaradılırdı. Komissiyalar ümumi tarix və coğrafiya, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, riyaziyyat, ilahiyyat üzrə proqramlar
396 hazırlayırdılar. Tədris müəssisələrinin proqramına türk xalqları tarixinin də daxil edilməsi cəmiyyətdə baş verən milliləşdirmə prosesi ilə bağlı idi. 1919-cu ildə türk xalq- ları tarixinə aid kurs üzrə proqramlar və izahat qeydləri hazırlandı. Qadınların təhsilinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Orta təhsil müəssisələrində azərbaycanlı q ızların sayı artırdı. Məsələn, əgər 1918/1919-cu tədris ilində Gəncə gimnaziyasında cəmisi 4 azərbaycanlı qız o xuyurdusa, 1919/1920-ci tədris ilində onların sayı 296 nəfərə çatmışdı 8 . Azərbaycan hökumətinin həll etməli olduğu ən kəskin məsələlərdən biri də maarif işçilərinin maddi təminatı, onların güzəranının yaxşılaşdırılması idi. 1919-cu ilin sentyabrında parlament Azərbaycan Cümhuriyyəti qulluqçularının məvacibinin artırılması və maaşların müvafiq şəkildə sistemləşdirilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanuna görə, müəllimlərə xeyli imtiyazlar verilməli, əlavə işlər üçün onlara əmə k haqqı xüsusi cədvəl üzrə ödənilməli idi 9 .
dövlət dilinin öyrənilməsi üzrə tədbirlər də dövlət və ictimai həyatın milliləşdirilməsi siyasəti ilə bağlı idi. Hökumətin təşəbbüsü ilə 1919-cu ilin sentyabrında Azərbaycan (türk) dilinin öyrənilməsi üzrə kurslar təşkil olundu və onun üçün 351000 manat vəsait ayrıld ı
10 . Azərbaycan hökumətinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri - əlifba islahatı da onun maarifçilik fəaliyyətinin və xalq təhsili üzrə proqramların ın reallaşdırılmasına xid mət ed irdi. 1919-cu il martda X.Məlikaslanovun sədrliyi altında əlifba islahatı üzrə xüsusi komissiya yaradıldı". Təqdim olunmuş layihələrdən ancaq müəllim Abdulla bəy Əfəndiyevin variantı parlament tərəfindən bəyənildi və yeni əlifba üçün əsas kimi qəbul edildi.
Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən iqtisadiyyat, idarəçilik və mədəniyyətin bütün sahələri üzrə kadrlar hazırlanmasına dair cürətli proqramlar işlənib hazırlanmışdı və onların həyata keçirilməsindən ötrü hər cür imkan və mümkün formalardan istifadə olunur, kompleks tədbirlər görülür və xeyli vəsait xərclənirdi. Azərbaycan hökuməti təhsil sistemini kökündən yeniləşdirmək üçün pedaqoji kadrların hazırlanmasına birinci dərəcəli əhəmiyyət verirdi. Pedaqoji kadrlara olan ehtiyacın ödənilməsi üçün Maarif Nazirliyi tərəfindən hər il respublikanın müxtəlif məntəqələrində dörd seminariya açılması nəzərdə tutulurdu 12 . Qori Müəllimlər Semi- nariyasının müsəlman şöbəsi Qazax şəhərinə köçürüldü və müstəqil seminariyaya çevrildi. 1919-cu ilin sentyabrında Bakıda kişi seminariyası açıldı. Lakin bu seminariyalar zəruri olan qədər pedaqoji kadrların hazırlanması üçün kifayət deyildi. Parlamentin 1919-cu il iyulun 19-da qəbul etdiyi qanuna əsasən, Qazax, Nuxa, Şuşa, Qııba, Zaqatala, Salyan, Gəncə və Bakıda (sonuncu iki şəhərdə kişilər və qadınlar üçün) bir-birindən ayrı olan ikiaylıq pedaqoji kurslar açıldı və onlara dövlət xəzinəsindən 2390 min maııat vəsait ayrıldı 13
Türkiyədən müəllimlər dəvət olunurdu. Texniki təhsilin təşkili üçün də tədbirlər
397 görülürdü. Gəncə stansiyasında dəmir yol və teleqraf xid məti işçiləri hazırlayan kurslar açılmışdı. Salyanda açılacaq hidrotexn iki təhsil müəssisəsinin layihəsi işlənib hazırlan mışdı 14 . Peşə təhsili almaq üçün azərbaycanlılara müəyyən güzəştlər verilird i. Maarif nazirinin Bakı Po litexn ik Məktəbin in direktoruna ünvanlanmış 1919-cu il 30 avqust tarixli sərəncamında təklif olunurdu ki, qəbulun digər tələblərinə uyğun gələn bütün azərbaycanlı şagirdlər məktəbə imtahansız qəbul o lunsunlar 15 .
ilin noyabrında Əkinçilik Nazirliyin in kənd təsərrüfatı şöbəsində kənd təsərrüfatının mü xtəlif sahələri və balıqçılıq ü zrə təlimatçılar hazırlayacaq ikiillik kursların təşkili haqqında qanun layihəsi işlənib hazırlandı. Gəncədə orta, Nu xa və Zaqatalada isə ibtidai kənd təsərrüfatı məktəblərinin açılması qərara alındı 16 .
olunurdu. Qadınların peşə hazırlığ ının təşkili ü zrə də bəzi tədbirlər görülü rdü. Respublikada ali təhsilin təşkili məsələsi siyasi xadimlər və ziyalılar arasında, ticarət-sənaye dairələrində qızğın surətdə mü zakirə olunur, Azərbaycan hökumətin in qarşısında duran təxirəsalın maz vəzifə hesab edilirdi. Hələ 1918-ci ilin avqustunda Azərbaycan hökuməti Tiflis Politexn ik İnstitutunun maliyyələşdirilməsində iştirak etmək haqqında məsələni nəzərdən keçirmişdi. Onunla əlaqədar olaraq, maarif naziri N.Yusifbəyli təklif etmişdi ki, hökumət institutun maliyyələşdirilməsin i onun Azərbaycan ərazisinə köçürülməsi şərti ilə ö z üzərinə götürsün 17 . Bakıda Pedaqoji İnstitutun açılması barəsində Maarif Na zirliyi tərəfindən qanun layihəsi işlənib hazırlan mışdı. Bakı Musiqi Məktəbinin bazasında konservatoriya açılması məsələsi də gündəlikdə idi 18 .
dövləti əhəmiyyət verirdi. Məsələnin həllinə tezliklə nail o lmaq məqsədilə professor V.İ.Razu movski başda olmaqla universitet ko missiyası təşkil ed ilmişdi. Ko missiya qısa müddətdə universitetin təsis edilməsi haqqın da qanun layihəsini, universitetin niza mna məsini, hə mçin in 1919-1920-ci tədris ili üçün müvəqqəti ştat və smeta cədvəllərini hazırlayıb təqdim etmişdi. 1919-cu il avqustun 21-də Dövlət Universitetinin təsis edilməsi haqqında qanun layihəsinin ilkin müzakirəsi göstərdi ki, parlamentin əksəriyyəti Azərbaycanın elm və maarif ocağının açılmasına prinsipcə razıdır. Bununla belə ali qanunverici orqana təqdim edilmiş qanun layihəsinin opponentləri də var idi. Qanun layihəsinin tərəfdarları M.Ə.Rəsulzadə, F.X.Xoyski, N.Yusifbəyli, M.Hacınski, A.Əfəndizadə, S.A.Vonsoviç, S.M.Qənizadə, Ə.H.Qarayev, S.Ağamalıoğlu, R.Kaplanov və b. universitetin tezliklə açılmasının əhəmiyyətindən danışaraq göstərdilər ki, o, xalqın maariflənməsinə, Azərbaycanda elmin inkişafına, ictimai həyatın müxtəlif sahələri üçün ixtisaslı kadrlar hazırlanmasına təkan verəcək. Qanun layihəsinin əleyhdarları - Q.Qarabəyov, Y.Əhmədov, M.Əfəndizadə və b. universitetdə tədrisin Azərbaycan dilində deyil, rus dilində aparılması barədə iradlarını
398 azərbaycanlı müəllimlərin çatışmaması ilə əlaqələndirir, öz mövqelərini yaxın gələcəkdə universitetin təşkili üçün lazımi maliyyə vəsaiti tapılmayacağı ilə izah edirdilər. Bakı Universitetinin yaradılmasının tərəfdarı M.Ə.Rəsulzadə parlamentdə müzakirə olunan məsələ ətrafında vəziyyəti xarakterizə edərək qeyd etmişdi: "Burada universitetin açılması məsələsində iki fikir mövcuddur. Məsələyə müxalif olan münasibət onunla əsaslandırılır ki, bizdə kifayət qədər elmi kadrlar və mütəxəssislər yoxdur. Amma universitetin təsis edilməsi dövlətin əsas vəzifələrindən biri olmalıdır, buna görə də bütün maneələr aradan qaldırılmalıdır. Əlbəttə, yaxşı olardı ki, açılacaq elm ocağı türk (Azərbaycan. - Red.) dilində olaydı, lakin bu hələlik mümkün deyildir. Lakin, bu, başqa dildə də olsa, universitetin fəaliyyət göstərməsinə mane olmama lıd ır. ...Universitetdə türk (Azərbaycan. - Red.) dili keçiləcək, tələbələrin özləri də Bakıda, öz doğma xalqı içərisində özlərini rahat hiss edəcəklər" 19 .
təsis edilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Qanunda Universitetin dörd fakültədən: tarix- filologiya, fizika-riyaziyyat, hüquq və tibb fakültələrindən ibarət olduğu göstərilmiş, 1919-cu il sentyabrın 1-dən başlayaraq birillik müvəqqəti ştat və smeta cədvəli, universitet komissiyasına üç il müddətinə ilk rektor və d ekanları, kollegiyaya isə professorları dəvət etmək, elmi şuraya idarə heyəti təşkil etmək hüququ verildiyi öz əksini tapmışdı. Qanunda universitetin 1919-1920-ci dərs ilində tədrisi təşkil etməsi, avadanlıqlarla təchiz olunması üçün dövlət büdcəsindən 5 mln manat vəsait ayrılması nəzərdə tutulur, bütün fakültələrdə Azərbaycan türk dilinin icbari fənn kimi tədris edilməsi xüsusi göstərilir və o, 1919-cu il sentyabrın 1-dən etibarən fəaliyyətə başlamış sayılırdı 20 . Bakı Universitetinin ilk rektoru professor V.İ.Razumovski, tibb fakültəsinin dekanı professor A.M.Levin, tarix-filologiya fakültəsinin dekanı isə N.A.Dubrovski təyin olundular. Universitetdə dərs demək üçün Moskva universitetindən, Rostov, Yekaterinoslav, Xarkov və Rusiyanın digər şəhərlərindən görkəmli alim və professorlar dəvət edildilər 21 . İlk tədris ilində universitetdə təhsil alan tələbələrin sayı 877 nəfər idi. Bundan başqa, universitetə 217 azad dinləyici qəbul edilmişdi. Maraqlı fakt odur ki, tarix-filologiya fakültəsinin 509 tələbəsindən yalnız 12 nəfəri azərbaycanlı idi. Tibb fakültəsinə 10 nəfər azərbaycanlı qızın qəbul edilməsi müsəlmanlar arasında qadın həkim- lərə kəskin ehtiyac duyulduğu bir şəraitdə mühüm əhəmiyyətli bir hadisə idi. Beləliklə, Azərbaycan Cümhuriyyətində ən müxtəlif sahələr üzrə yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlamaq üçün müxtəlif imkanlardan istifadə edilirdi. Milli mədəniyyətin təməlini təşkil edən ən mühüm amil dil və ədəbiyyatdır. Onun komponentləri və atributları: mətbuat, poeziya, dramaturgiya, teatr və s. milli oyanışın, özünüdərkin, istiqlal arzularının inkişafında əsas rol oynayır. Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısından təşəkkül tapıb formalaşmağa başlayan milli dirçəliş, milli özünüdərk və istiqlal şüurunun, mədəni millətçilik hərəkatının
399 fəlsəfəsi də, məfkurə təlimi də əsasən "Əkinçi" (1875-1877) qəzetindən "Azərbaycan"a (1918-1920) qədərki milli mətbuatımızda yaran mışdır. "Əkinçi"dən sonra Ünsizadə qardaşlarının Tiflisdə və Şamaxıda nəşr etdirdikləri "Ziya" (1879-1880), "Ziyayi-Qafqaziyyə" (1880-1884), "Kəşkül" (1883- 1891) adlı qəzet və jurnalları müəyyən mənada M.F.Axundov və H.Zərdabinin başladığı işi davam etdirirdilər. "Din ayrı, millət ayrı. Biz a zərbaycanlıy ıq" fikri milli mət- buatda öz əksini tapdı. "Kəşkül" qapandı, Qafqaz müsəlmanları 15 il mətbuat orqanlarından məhru m ed ild ilər. M.Şahtaxtılı Tiflisdə "Şərqi-Rus" (1903-1905) qəzetində sələflərin in maarifçilik ideyaların ı təbliğ etməyə başladı. 1905-c i il inqilab ından sonra sıçrayışla inkişafa başlayan Azərbaycan dövri mətbuatı - "Həyat" (1905-1906). "İrşad" (1905-1908), "Təkamü l" (1906), "Dəvət-Qoç" (1906), "Tazə həyat" (1907-1908), "Səda" (1909-1911), "Həqiqət" (1909-1910), "Bəsirət" (1917-1920), "Füqəra sədası" (1919) və s. 1918-1920-ci illərdə yüksək mərhə ləyə çatdı. AXC dövründə, iki ilə yaxın bir vaxt kəsiyində Bakıda, Tiflisdə, Gəncədə və başqa inzibati mərkəzlərdə ideya istiqamət inə görə bir-birindən uzaq 80-dən ço x qəzet və jurnal çıxırdı. Bunların 39-u A zərbaycan türkcəsində, 44-ü rus və başqa dillərdə nəşr olunurdu. "Molla Nəsrəddin" (1906-1917), "Füyuzat" (1906-1907), "Tərəqqi" (1908-1909), "İqbal" (1912-1915), "Dirilik" (1914-1916), "Açıq söz" (1915-1918), "Müsavat" (1917) kimi qəzet və jurnalların zəngin tarixi ənənələrinə güvənən AXC milli mətbuatı içərisində "Azərbaycan" (1918-1920) qəzetinin müstəsna yeri vardı. 1920-c i il apre lin 27-də AXC-nin süqutundan sonra ictimai siy asi ədəbiyyatda, tarixi materiallarda, ədəbi əsərlərdə "Müsavat" sözünə əksinqilabçı, "millətçi", xalq düşməni donu geydirildiy i üçün "Azərbaycan" qəzetini də Müsavat Partiyasının orqanı adlandırıblar. Ü.Hacıbəyov bu fikri "Düz yol" adlı məqalədə təkzib edərək yazmışdır: " Danışırlar ki, "Azərbaycan" qəzeti, guya, "Müsavat" Partiyasına mənsub firqəvi bir qəzet imiş... Bu fəqərə barəsində bəyan etməyi lazım bilirəm ki, qəzetimiz partiya qəzeti deyild ir" 22 . 1918-1920-c i illərin ideyaların ı özlə rində əks etdirən "İqbal", "Dirilik" və "Açıq söz"dən əlavə, "Müsavat" Partiyasının rəsmi orqanı "İstiqlal" (1918-1920) qəzeti var idi, "Azərbaycan" isə "firqə xaricində" tam azad bir orqan o lu b, sözün həqiqi mənasında, ictimai tribuna idi: " Vətən azad lığ ı və abadlığ ından, millət salamatlığ ından, camaat tərəqqisi və dövlət intizamından" danışan hər bir qələm sahibinə qəzet öz "sütunlarını bir ananın balasına qarşı açd ığı qucağı kimi meyil və məhəbbətlə tamam açmışdı" 23 . "Azərbaycan" qəzeti həm Azərbaycan, həm də rus dilində hər gün çıxırd ı. Azərbaycan redaksiyasına ayrı-ayrı vaxtlarda C.Hacıbəyli, Üzeyir Hacıbəyli, Xəlil İbrahim rəhbərlik etmiş, rus dilində nəşrin isə Ceyhun Hacıbəyli ilə Ş.Rüstəmbəyov redaktoru olmuşlar. "Azərbaycan"ın yaradıcı kollektivi - bir tərəfdən AXC rəhbərlərinin özləri:
400 M.Ə.Rəsulzadə, Ə.M.Topçubaşov, N.Yusifbəyli, C.Hacıbəyli, digər tərəfdən XX əsrin əvvəllərindən milli şüurun ən görkəmli nümayəndələri: M.Hadi, Ə.Müznib, S.Hüseyn, H.Cavid, Ü.Hacıbəyov, Ə.Cavad, Y.V.Çə mənzəminli, N.Vəzirov, AŞaiq, C.Cabbarlı, F.Ağazadə, M.S.Axundov və b. kimi görkəmli yazıçı və jurnalistlər qəzetdə müntəzəm çıxış edir, dəyərli ədəbi və siyasi publisistik yazıları ilə qəzetin tarixi rolunu, ideya istiqamətini və məzmun zənginliyin i təmin edirdilər. Xalqın milli-azadlıq şüurunun formalaşmasında fəal iştirak edən "Azərbaycan" qəzeti eyni zamanda respublika hökumətinin rəsmi sənədlərini, qərar və fərmanları, parlament iclaslarından raportlar çap edirdi. Qəzet təkcə 1919-cu ildə özünün 46 sayında parlamentin 25 iclasının bütün gedişini tam əks etdirmişdi. Bununla "Azərbaycan" qəzeti Xalq Cümhuriyyətinin canlı salnaməsi və sənədli tarixini yazmışdı. 1919-cu il oktyabrın 15-də parlamentdə mətbuat haqqında qanun qəbul edilmişdi. Cümhuriyyət dövründə bu sahədə demokratik prinsiplərin yaşadığını iqtidaryönlü mətbuatla yanaşı, Azərbaycan və rus dillərində təqribən 40 adda nəşr olunan mü xalifət qəzetinin də ("Əxbar", "Al bayraq", "Zəhmət sədası", "Azərbaycan füqərası", "Bednota", "Raboçiy put", "Məşəl" və b.) fəaliyyət göstərməsi sübut etməkdədir. Bunların içərisində ən fəal və güclüsü kommunist mətbuatı ("Nabat", "Füqəra sədası", "Hürriyyət") idi. AXC Azərbaycanda milli ənənələrin, ictimai ideyaların, bədii və fəlsəfi fikrin, xalqın öz ruhundan doğan milli hərəkatın qanuni yekunu kimi təşəkkül tapmışdı. Bu, Cümhuriyyət dövrü ədəbiyyatında - poeziyada, nəsrdə və dramaturgiyada, səhnə sənətində özünü hərtərəfli nümay iş etdirmişdir. AXC dövründə ən çox poeziya dəbdə idi. Çünki ictimai zülm və ağır güzərandan çıxıb demokratik azadlıqlara qovuşan, inqilabi əhvali-ruhiyyə ilə yaşayan xalqın arzu və istəklərini müdafiə etmək üçün poeziya nəsr və dramaturgiyaya nisbətən daha mütəhərrikdir və geniş imkanlara malikdir. AXC dövründə yaranan poeziyada mövzu əlvanlığ ı, müəlliflərin ayrı-ayrı məsələlərə fərd i münasibəti, XX yüzilliy in əvvəllərindən ədəbiyyatda kök salmış milli istiqlal məfkurəsinin azadlıq sevincindən yaranan coşqun pafosla tərənnümü güclü idi. M.Hadi, H.Cavid, A. Şaiq kimi məşhur ro mantiklər və " Cü mhuriyyət şairi" Ə.Cavad başda olmaqla böyük şairlər dəstəsi 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan istiqlalını tərənnüm ed ird ilər. "Şühədayi-hürriyyətimizin ərvahinə - ithaf‖,
"Əsgərlərimizə, könüllülərimizə" (M. Hadi), "Vətənin yanıq səsi", "Yeni ay doğanda", "Müsavat" Partiyasına ithaf olun muş "Türk ədəmi-mərkə ziyyət firqəsi" (A.Şa iq), "Can, can Azərbaycan", "Azərbaycan ordusuna" (Ə.Cavad), "Sevdiyim", "Sevgili ölkəm", "Azərbaycan bayrağına" (C.Cabbarlı), "Əsgər anasına", "Bir may is günündə" (Ümgülsü m Sadıqzadə) kimi şeir və poemalar Cü mhuriyyət intibahından ço x az seçmə nü munələridir. Dövrün poeziyası üçün ideyalılıq, həyata bağlılıq, azadlıq fərəhi səciyyəvi idi. Ə.Cavadın "Dalğa", F.Sacid in "Fəryad" adlı şeirlər kitabı, "Milli şərqilər" toplusu AXC dövründə nəşr olunmuşdur. Bu dövr poeziyanın ən
401 görkəmli nü munəsi Ə.Cavadın "Dalğa" kitabı idi. İstiqlal mövzusu, azadlığın uğur və çətinlikləri, xilaskar türk meh- metciy inin (əsgərinin) bədii obrazı, düşüncə oyanışı və ictimai həyata şüurlu münasibət kimi məsələlər bu illərin nəsrində də geniş yer tuturdu. Ü.Hacıbəyov "Qurtuluş" adlı publisist hekayəsində Bakının daşnak-bolşevik zü lmündən xilas edilməsində iştirak edən qoşun birləş məsinin xalqın imdadına vaxtında çatdıq larını bədii dillə ifadə edərkən, hekayəni qüdrətli şair Ə.Cavad ın şerindən seçdiyi bir bəndlə tamamlayır: "Şu gördüyün duman çıxan bacadan Sən gəlmədən iniltilər çık ardı. Gecik səydin, məzlumların fəryadı, Yeri-göyü, k ainatı yakardı".
1918-1920-c i illərdə e rmən i genosidi, zo rakılıq, daşnak irticas ı Cü mhuriyyət nəsrində mühüm yer tuturdu. Azərbaycanda istiqlaliyyət və müstəqillik uğrunda mübarizə qərargahı - "İs mailiyyə"ni erməni daşnak-bolşevik qaragüruhu 1918-ci ildə yandırmışdı ki, xalqımızın azadlığa ü midin i q ırsın lar. Yazıçı Sey id Hüseyn bu tarixi faciəyə "həzin bir xatirə - "İsmailiyyə" adlı kiçik bir hekayə ("Azərbaycan" qəzeti, 20, 25, 26 avqust 1919) həsr etmişdi. Bu xatirə hekayədə İsmailiyyənin xaincəsinə və alçaq niyyətlə yandırılmasına qarşı xalq qəzəbi, həm də azad və xoşbəxt gələcəyə böyük inam və dərin ümid hakimdir. Müəllif inanırdı ki, milli əməllərimizin doğulduğu o möhtəşəm binanı, Azərbaycan hürriyyətini məhv etmək olmaz, ona görə ki, bu fikirləri alə mə isbat edən bir həqiqət vardır. Nədir o həqiqət? "Azərbaycan parlamenti üzərində üçrəngli və səkkiz guşə yıldızlı təməvvüc edən Azərbaycan bayrağı". İsmailiyyə binasının başına gələn dəhşətlərdən "İstiqlal" (1918-1920), "Bəsirət" (1917-1920) qəzetlərində də qiymətli yazılar çıxmışdı. 1918-1920-ci illərdə milli mə ktəblərin istəyini ödəmək üçün yoldaşlıq, mehriban münasibət mövzularında "Məktəb" jurnalında kiçik uşaq hekayələri, günəşli nağıllar və yumorlu lətifələr çap olunurdu. AXC dövründə bədii nəsr sahəsində axtarış aparılırdı. Bu illərin ədəbiyyatında, o cümlədən də bədii nəsrdə, yeni ruhlu əs ərlər də yaranırdı, özü də bu əsərlərin çoxu ənənəvi ailə-məişət, tarixi mövzularda idi. C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev kimi realist yazıçılar həmin illərdə sadə, yumorlu və satirik hekayələr yazırdılar. Bununla belə bu dövrü romansız düşünmək olmaz. A.Yusifzadənin "Sınıq qanad" əsəri 1918-1920-ci illərdə A.Şaiq in "Əsrimizin qəhrəmanları"ndan sonra meydana çıxan ikinci ro mandır. Milli dirçəliş, istiqlal ideyası, ana dilimizə bağlılıq C. Məmmədquluzadə və C.Cabbarlının dramatik əsərlərində də öz əksini tapmışdı. Demokratik respublikanın qurulması və yaşadığı qısa zaman içərisində Azərbaycanın çağdaş gerçəkliyini göstərən
402 dramaturji irs kəmiyyətcə o qədər də zəngin deyildi. O dövrün zəruri və kəskin problemlərinə əks-səda verən müəlliflər içərisində ən fəalları C.Məmmədquluzadə, C.Cabbarlı və Mirzəbala Məmmədzadə idi. M.Məmmədzadə "Bakı uğrunda müharibə" pyesi ilə uğurlu yol açmışdı. Əsərdə xarici və daxili düşmənlərə qarşı mübarizə, Bakı azad ediləndən sonra Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Bakıya köçürülməsi mərasimi və bir sıra sahələrdə qələbənin təntənəsi əks olunurdu. Gənc C.Cabbarlının "Ədirnənin fəthi", "Trablis müharibəsi", yaxud "Ulduz" faciələri, İ.Aşurbəylinin "Azərbaycan" pyesi AXC dövrünün dəyərli səhnə əsərləridir. Bunların arasında "Anamın kitabı" (C.Məmmədquluzadə) pyesi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. "Anamın kitabı" pyesi həm A zərbaycan dramaturgiyası tarixində unikal hadisə, həm də doğma ana dilimizin başına faciələr gətirən səbəblərin güzgüsü idi. İstiqlal bəyannaməsindən sonra M.Ə.Rəsulzadə, Ə.M .Topçubaşov, N.Yusifbəyli, Ü.Hacıbəyov, C.Hacıbəyov, Ə.Ağaoğlu və digər milli mədəniyyət mücahid lərinin səyilə Azərbaycan dili dövlət dili elan ed ild i. AXC -nin varlığı dövründə yaranmış Bakı Dövlət Un iversiteti, A zərbaycan Dövlət Teatrı, Teatr Xadimləri Cəmiyyəti, " Yaşıl qələm" ədəbi b irliyi ö z fəaliyyətləri ilə ictimai fikir və mədəniyyət tariximizdə şanlı səhifələr açd ı. 1918-1920-c i illə r A zərbaycan teatrının inkişafında mühüm key fiyyət dəyişiklikləri, teatr işinə dövlətin fəal müdaxiləsi, repertuarlarda Azərbaycan tarixi və milli müstəqillik uğrunda hərəkatla bağlı o lan yeni səhnə əsərlərinin görünməsi və ictimai həyatda onun rolunun artması ilə səciyyəvidir. Azərbaycan teatrının qabaqcıl nümayəndələri cə miyyətdəki mütərəqqi dairələ rin yardımına arxalanaraq, teatrın ideya-bədii səviyyəsini qaldırmaq və onu təş kilati cəhətdən möhkəmləndirmə k üçün pərakəndə teatr truppalarının b irləşməsinə cəhd göstərirdilər. "Nicat" və "Səfa" maarifçilik cəmiyyətlərinin qüvvəsi ilə aktyorların mədəni və yaradıcılıq in kişafına qayğı göstərən "Müsəlman aktyorlar cəmiyyəti" yaradıldı 24 . Azərbaycan teatr truppasının yaradılması üçün göstərilən cəhdlər öz bəhrəsini verdi. 1918-ci ilin oktyabrında Bakıda "Hacıboyov qardaşları"nın müdiriyyəti tərəfindən yeni teatr truppası təşkil edildi Müsəlman səhnə sənətinin bütün xad imləri istisnasız o laraq onun tərkibinə daxil oldular. Azərbaycanın digər şəhər və qəzalarında da belə teatr truppaları təşkil olundu. Şıışada "Hacıbəyov qardaşları"nın teatr müdiriyyətinin filialı təşkil edildi. Azərbaycan hökuməti müsəlman teatr truppasını öz himayəsi altına götürməyi qərara aldı. Nazirlər Şurası 1919-cu il noyabrın 17-də öz iclasında maa rif, na zirin in türk opera-dra m teatrının təşkili haqqında məruzəsini dinləyərək, Dövlət Türk-Opera-Dram Teatrının təşkil olunmasını nəzərdə tutan qanun layihəsini bəyəndi 25
Beləliklə, türk (Azərbaycan. - Red.) teatrı ayrı-ayrı şəxslərin təsirindən
403 çıxarılıb dövlətin himayəsinə verildi. 1919-cu il oktyabrın 10-da dövlət teatrının direktoru Q. N. Şərifzadə elan etdi ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti Xalq Maarif Nazirliyinin tapşırığına əsasən, bu gündən etibarən türk dilində olan opera, operetta və dram tamaşaları dövlətin ixtiyarına keçəcəkdir. Bağlanan müqavilələrin və dövlət xid mətinin şərtləri ilə tanış olmaq üçün aktyor və aktrisalar dövlət teatrına dəvət edilirlər 26 .
bərpası üçün 300605 manat vəsait ayrıldı 27 . Aktyorların bədii ustalığının və peşəkarlığının yüksəldilməsi əvvəlki kimi mühüm problemlərdən biri olaraq qalırdı. Çünki H.Ərəblinski istisna olunmaqla, aktyorlardan heç biri xüsusi peşə təhsili almamışdı. Ona görə də aktyorların peşə hazırlığının yüksəldilməsi məqsədilə dram dərnəklərinin açılması məsələsi öz həllini gözləyirdi. Azərbaycan aktyorları Avropadakı həmkarlarından fərqli olaraq səhnə məharəti kursları keçməmiş və səhnə sənətinin peşəkarlıq sirlərinə elmi cəhətdən bələd olmamışdılar, həmçinin tarixin keçmiş ictimai və siyasi mərhələləri, xalqın musiqi irsi barəsində kifayət qədər məlu mata malik deyild ilər. Tələm-tələsik bir yerə toplanmış həvəskar aktyorları öz milli ədəbiyyat, dil və mədəniyyəti ilə bilavasitə tanış etmək məqsədilə kursların açılması zəruri idi. Onlar səhnə sənətinin sirləri və incəliklərini mənimsəməli, habelə incəsənətlə bağlı olan psixologiya, tarix, dil və s. elm sahələri ilə tanış olmalı idilər. Ona görə də teatr haqqında qanunların qəbul edilməsi ilə yanaşı, milli səhnə kurslarının açılması məsələsi də az əhəmiyyət daşımırdı 28 . Hələ 1918-ci ilin əvvəllərində A. M. Şərifzadənin təşəbbüsü ilə Bakıda incəsənət məktəbi yaradılmşdı 29 . Burada incəsənətin bu və ya digər növləri üzrə ibtidai biliklər verilirdi. 1919-cu ilin sentyabrında "Hacıbəyov qardaşları"nın müdiriyyəti "Türk (Azərbaycan - Red.) aktyorları ittifaqı" ilə birlikdə musiqi şöbələri olan türk dram kursları açdı 30 . Dram şöbəsinə A.M.Şərifzadə, H. Sarabski, komediya şöbəsinə M.A.Əliyev, musiqi şöbəsinə Z. və Ü.Hacıbəyovlar, M.Maqomayev, Q.Primov, ədəbi şöbəyə isə Ə.Müzn ib və R.Z.Əfəndi müəllim kimi dəvət olundular. Kurslara azərbaycanlı həvəskar aktyorlar, habelə mü xtəlif millətlərdən olan aktrisalar cəlb edilmişdi 31 .
incəsənətin mü xtəlif növlərin in in kişafına mane olurdu. Məsələn, teatr və kinematoqraf kütləvi tamaşalardan əldə etdiyi gəlirin ço x h issəsini vergi kimi ödəməyə məcbur o lur, ziyana düşür və öz kollektivlərin i saxlamağa maliyyə imkanı tap madıqları üçün fəaliyyət çərçivələrini daraldırdılar. Biletlərə görə alınan bu ağır verg ilər Bakı şəhər idarəsinin 1917-ci ilin dekabrında qəbul olun muş qərarı ilə təyin ed ilmişdi. Sahibkarlar onların hədsiz dərəcədə yüksək olmasından şikayətlənir və ləğvin i xah iş edirdilər 32 . Bütün bunları nəzərə alan Maarif Nazirliyi teatrın inkişafına qayğı göstərərək, parlamentə teatr verg isinin ləğv olun ması barəsində məru zə təqdim
404 etdi. Məruzədə bu vergilərin şişirdilmiş miqyasına dəlalət edən faktlar gətirilirdi. Nəticədə parlament "Müsavat" fraksiyası tərəfindən təklif olun muş qanun layihəsini qəbul etdi. Teatr tamaşalarına və kütləvi tamaşalara qoyulmuş dövlət vergisi yarıbayarı azaldıldı. 33
mövsümünü açdı. Açılışda parlament və hökumət üzvləri, dövlət idarələri qulluqçuları iştirak ed irdilər. Kiçik nitqlə çıxış edən Dövlət truppasının in zibat çısı Rza Zəki Əfəndi tamaşaçıları son 15 il ərzində A zərbaycanda səhnə sənətinin formalaşması tarixi ilə tanış edərək, Dövlət truppasının yaradılması ideyasının həyata keçirilməsindən danışdı. Sonra böyük müvəffəqiyyətlə İsa bəy Aşur- bəyovun tarixi mövzuda olan "Azərbaycan" pyesinin tamaşası göstərildi 34 .
teatrın ın repertuarında N.Nərimanovun "Nadir
şah", Ə.Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan", Türkiyə yazıçısı Namiq Kamalın "Akif bəy və ya namus", N.Vəzirovun "Yağışdan çıxd ıq, yağ mura düşdük", Ü.Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan", Z.Hacıbəyovun "50 yaşında cavan" kimi əsərləri mühü m yer tuturdu. Xeyriyyə tamaşalarının təşkili teatrın praktikasında tez-te z baş verən hadisəyə çevrild i. "Azə rbaycan" qəzetində həlak olmuş döyüşçü ailələrinin xeyrinə təşkil olunan teatr tamaşaları barəsində çoxlu elan lar verilirdi. Bu işdə Üzey ir və Zü lfüqar Hacıbəyov qardaşlarının truppası xüsusi fəallıq göstərirdi. Məsələn, həlak o lmuş döyüşçü ailələrinin xeyrinə dövlət teatrın ın direktoru Zü lfüqar Hacıbəyov tərəfindən təşkil ed ilmiş ta maşadan Azərbaycan Ordusunun bölməsinə 22292 manat 80 qəpik pul vəsaiti verilmişdi 35 . 1919-cu ilin martında Qazax seminariyasının şagird ləri tərəfindən N. Nərimanovun "Nadir şah" pyesi oynanılarkən qadınlar kasıb şagirdlərin xeyrinə 4485 manat pul toplamışdılar 36 . Ağdaşda yerli ziyalıların təşkil etdikləri xeyriyyə tamaşasından toplanmış vəsait Dağıstanın Qırmızı Aypara Cəmiyyətinə göndərilmişdi 37 . Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə tarixinə həsr olun muş dram əsərləri yaradılırdı. Bu və ya digər tarixi hadisələrin yubiley ləri münasibəti ilə Mirzə Bala Məmmədzadənin "Bakı uğrunda müharibə", İ.Aşurbəyovun "Azərbaycan", C.Cabbarlının "Bakı müharibəsi", "Ədirnənin fəthi" kimi vətənpərvərlik ruhunda yazılmış əsərlər oynanılırdı. Teatrda tamaşaya qoyulan əsərlərin keyfiyyətinə, cə miyyətdə düzgün bədii zövqün formalaşmasına xüsusi əhəmiyyət verilird i. Opera teatrı tərəfindən səhnə əsərlərinin seçilməsi və on ların ədəbi və bədii keyfiyyətlərinə lazımi diqqət yetirilməsi üçün xüsusi ədəbi ko missiya yaradılmışdı 38 . Azərbaycanın mədəni həyatında teatr ço x böyük rol oynayırdı. Rəsmi hökumət qəzetlərinin səhifələrində böyük elanlar, rolların ifaçıları barəsində zəru ri informasiyala r çap olunurdu. Hüseyn Ərəb linskin in ölü münün cə miyyət və hökumət dairələrində doğurduğu əks -səda burada teatra necə əhəmiyyət verildiy inə dəlalət edir. Hüseyn Ərəblinskinin əzə mətli matəm mərasimində çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə aktyorun səhnədə və ədəbiyyatda misilsiz fəaliyyətinə yüksək
405 qiymət vermiş, A zərbaycanda səhnə sənətinin in kişafı və çiçəklən məsində onun böyük xid mətlərin i qeyd etmişdi. Natiq xüsusi olaraq vurğulamışdı ki, H.Ərəblinskin in ən böyük xid məti xalqa Azadlıq və Müstəqillik ruhu və ideyalarının aşılan ması ilə əlaqədardır, Azərbaycanın müstəqillik ideyası mədəniyyət xad imlərinin hesabına reallaşmışdı 39 . H.Ərəblinskin in dəfnində Molla Əbdürrəhim Had ızadə, Bakı qubernatoru Rəşid bəy A xundzadə, İran konsulu Mirzə Məhə mməd xan və başqaları iştirak edirdilər 40 . "Azərbaycan" qəzeti bir sıra nö mrəsini bu kədərli hadisəyə hə sr etmişdi. H.Ərəblinskiyə qəbirüstü abidə qoyulması və onun anasına maddi yardım göstərilməsi məqsədilə "Hacıbəyov qardaşları"nın müdiriyyəti "Nadir şah" faciəsinin tamaşasını təşkil etməyi qərara aldı 41 . Azərbaycan teatrının qonşu ölkələrin incəsənət xadimləri ilə tarixi əlaqələri davam edir və genişlənirdi. 1918-ci ilin oktyabrında Tiflisdəki müsəlman artistlərinin truppası Türkiyəyə qastrola yola düşdü. Onun tərkibində S.Kirmanşahlı, M.Mərdanov, İsfahanlı və başqaları kimi səhnə xadimləri çıxış edirdilər 42 . Təkcə İstanbulda azərbaycanlı artistlərin qastrolları üç aydan çox davam etdi. Türkiyə qəzetlərindən biri yazırdı ki, "Qafqazın zəngin səhnələrində, rusların və azərbaycanlıların köməyi ilə tamaşalar verməyə alışmış bu aktyorlar bizim sınıq-salxaq dekorasiyalı səhnələrimizdə qətiyyən Avropanı yamsılamadan öz milli xəzinələrindən götürülmüş və bizim ruhumuza tamamilə uyğun olan tamaşalar verirlər" 43 . Həmin günlərdə Azərbaycan incəsənəti Türkiyədə yüksək qiymətləndirildi. Türkiyə jurnallarından biri yazırdı ki, Azərbaycan artistlərinin Türkiyədə qastrolları "bizə qonşu olan, son illər ərzində xeyli mənəvi inkişaf istedadı nümayiş etdirmiş millətin həyatı haqqında da bizdə təsəvvür yaranmasına kömək göstərəcəkdir. Bu qastrollar bizim üçün Azərbaycanın teatrı və onun həyatının digər tərəfləri barəsində məlumatlar almaq üçün gözəl vasitədir. Azərbaycan teatrı da sənətin nadir bir hissəsi kimi özündə şübhəsiz inkişaf və artım mey lin i təzahür etdirir" 44 . Ü.Hacıbəyovun başçılıq etdiyi artistlər truppası İranda oldu, bəzi çətinliklərə və fanatiklərin müqavimətinə baxmayaraq, Rəşt və Ənzəli şəhərlərində teatr tamaşaları verdi. 1920-ci ilin yazında Bakıdan Təbrizə teatr xadimləri qrupu göndərildi. Təbrizdə Şeyx Məhəmməd Xiyabani onları qəbul etdi və onlara xeyli kömək göstərdi 45 .
xali, hamar bir proses kimi təsəvvür etmək düzgün olmazdı. Ayrı-ayrı səhnə ustaları arasındakı ziddiyyətdən doğan, bəzən toqquşmaya gətirib çıxaran umu-küsülər kifayət qədər tez-tez baş verən hadisələrə çevrilmişdi. Hətta Mirzəağa Əliyev kimi aktyor "Hacıbəyov qardaşları"nın müdiriyyəti ilə onun arasında yaranmış ixtilafla əlaqədar olaraq, səhnəni müvəqqəti tərk etmişdi 46 . Müxalifət qəzetləri "Hacıbəyov qardaşları"nı teatr işini inhisara almaqda, istedadlı aktyorları sıxışdırmaqda təqsirləndirirdilər. Teatr və kino işçilərinin maddi vəziyyəti ağır idi. İş tətillərə qədər gedib çıxırdı. 1919-cu ilin aprelində teatr işçilərinin ümumi yığıncağında qərara alındı ki, əgər teatr və kinematoqraf sahibləri əmək haqqını qaldırmasalar, qəti tədbir kimi tətilə əl
406 atılsın. Lakin bütün bu çətinliklərə və ziddiyyətlərə baxmayaraq, Azərbaycan teatr sənəti bütövlükdə öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm basırdı. Bu dövrdə kinematoqrafiya sənəti də inkişaf edirdi. Bakıda 16 kinematoqraf fəaliyyət göstərirdi və onlardan ancaq ikisinin ("Muza" və "Mars") sahibi azərbaycanlı idi 47
48 .
müəyyən iş aparılırdı. Məsələn, Bakı Texniki Məktəbin nəzdində heykəltəraşlıq sinfinin açılması nəzərdə tutulmuşdu. 1920-ci il yanvarın 1-də Azərbaycan Aktyorlar İttifaqının yığıncağında H.Ərəblinskinin qəbri üzərində monumental abidənin ucaldılması qərara alındı
49 . 1918-ci ildə Bakının azad edilməsi zamanı həlak olmuş Azərbaycan və Türkiyə əsgərlərinin şərəfinə ucaldılacaq kompleks abidənin layihəsi işlənib hazırlandı. Bakıdakı xeyriyyəçi cəmiyyətin təşəbbüsü ilə onun tikinti işləri 1919-cu il sentyabrın 15-də başlandı və 1920-ci ilin sentyabrınadək başa çatmalı idi. Belə abidələrin təkcə Bakıda yox, Gəncədə də ucaldılması nəzərdə tutulurdu. Bu işlərin təşəbbüskarı Azərbaycan hökuməti idi 50 . Gəncədə o dövr üçün müasir olan üslubda Nizami Gəncəviyə abidə ucaldılması nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan Cümhuriyyəti xarici işlər nazirinin müavini olmuş Adilxan Ziyadxanlı özünün Tehranda nəşr olunmuş memuarlarında bu abidənin layihəsinin mövcud olduğunu xatırlayır 51 . Digər bir qaynaqda Maarif Nazirliyi tərəfindən Gəncədə Nizaminin mavzoleyinin tikintisinə yarım milyon manat vəsait ayrılmasından danışılır 52 .
canlanmaya, milli ruhun güclənməsinə səbəb oldu. Bu dövrü haqlı olaraq çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcı adlandırmaq olar. "Yaşıl qələm" ədəbi cəmiyyəti özündə görkəmli yazıçıları, şairləri və ictimai xadimləri birləşdirirdi. Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Üzeyir Hacıbəyov, Əliabbas Müznib, Salman Mümtaz, Ümgülsüm və başqaları milli ruhun və müstəqillik ideyasının nümayəndələri və daşıyıcıları idilər. Abdulla Şaiq və Məmməd Əmin kimi şairlər öz əsərlərində Azərbaycan ordusunun qəhrəmanlığı və qələbələrini tərənnüm edirdilər. C.Cabbarlının "Azər- baycan bayrağına" və "Sevgilim" şeirlərində müstəqillik tərənnüm olunurdu. Əhməd Cavad respublikanın dövlət himninin mətnini yazdı. Azərbaycançılıq ideyası əhalinin xeyli hissəsinin şüurunda hakim ideyaya çevrild i. Beləliklə, ağır iqtisadi vəziyyətə və ictimai-siyasi şəraitin ciddiyyətli və mürəkkəb olmasına baxmayaraq, Azərbaycan Cümhuriyyəti incəsənətin müasir növlərinin inkişaf etdirilməsinə səy göstərir, bu sahədə mühüm tədbirlər həyata keçirirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətində milli ruhun və milli ideyaların güclənməsi nəticəsində milli mədəniyyətin təbliği və tədqiqinə, tarixi və milli irs ənənələrinə maraq fövqəladə dərəcədə artdı. Bunlardan hər birinin öyrənilməsi və təbliği peşəkar səviyyədə təşkil olunmuşdu, bu istiqamətdə ardıcıl siyasət yürüdülməsi ilə yanaşı, bu məqsədlə hökumətin və ictimai təşkilatların imkanlarından da istifadə edilirdi. 1918-ci ilin oktyabrında Bakıda yaradılmış "Türk ocağı" cəmiyyətinin
407 fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək olar. Cəmiyyətin məqsədi Azərbaycan və Osmanlı türkləri, habelə keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yaşayan xalqlar arasında mədəni əlaqələri inkişaf etdirməkdən və onları bir-biri ilə yaxınlaşdırmaqdan ibarət idi. "Azər- baycan" qəzetində cəmiyyətin 22 bənddən ibarət proqramı dərc olunmuşdu 53 . Yenə
"Azərbaycan" qəzeti bununla əlaqədar olaraq yazırdı: "Millət və vətən naminə səylərimizin birləşdirilməsi üçün biz vahid məqsəd ətrafında sıx birləşməliyik. Belə məqsəd ancaq "Türk ocağı" kimi müəssisələr ola bilər" 54 . "Müsavat" Partiyasının Bakı Komitəsinin təşəbbüsü ilə 1919-cu ilin dekabrında "Türk ocağı" siyasi klubunun açılması qərara alındı. Bu məqsədlə tərkibinə M.Ə.Rəsulzadə, R.R.Şərifzadə, Ş.Rüstəmbəyov, R.Ağabəyov, Seyid Hüseyn və M.Şeyxzamanov kimi məşhur siyasi xadimlər və mədə- niyyət nümayəndələrinin daxil olduqları komissiya yaradıldı. "Müsavat" Partiyası üzvlərinin iştirakı ilə "Türk gecələri" adlanan təntənəli musiqi konsertləri təşkil olunurdu. Konsert proqramlarının hazırlanması və tərkibinə xüsusi komissiya nəzarət edirdi. Proqramlar kifayət qədər maraqlı və orijinal idi, onlarda digər türk xalqların ın da musiq isinə geniş yer verilirdi. "Türk gecələri" kon - sertlərində habelə tatarlar, osmanlı türkləri, A zərbaycan və Türkiyə şairləri, artistləri və rəssamları təmsil o lunurdular. A xşamların bədii tərtibat hissəs inə rəssam Ə.Əzimzadə rəhbərlik edirdi. Ədəbi vokal h issəyə yazıçı və publisistlərin "Yaşıl qələm" ittifaqı cavabdeh idi. Dövlət truppasının aktyorları isə türk xalq larının milli həyatından bəhs edən əsərlərin tamaşasını göstərirdilər. Bu əsərlərin "Azərbaycan müstəqilliyi", "Türk tipləri", "Türk qadınının dünyası", "Milli birlik" və s. kimi adları onların məzmunu barədə aydın təsəvvür yaradır. Türk xalq ların ın etnoqrafiyası və məişətinə həsr olunmuş "Türk ocağı", "Türkmən çadrası", "Atəşgah", "Şərq salonları" kimi sərgilər təşkil olunurdu. Bu konsertlərdə M.Ə.Rəsulzadə məsul müd ir kimi çıxış edirdi 55 . "Müsavat" Partiyasının və Azərbaycan hökumətin in bir ço x üzvü və d igər siyasi xadimlər də bu konsertlərin keçirilməsində bilavasitə iştirak edirdilər. Azərbaycan mədəniyyətinin və milli irsinin öyrənilməsinə maraq fövqəladə şəkildə artmışdı. A zərbaycan tarixi, ədəbiyyatı, iqtisadiyyatı, təbiətşünaslığı və coğrafiyası üzrə ço xlu əsərlər meydana çıxd ı. Xaricdə Azərbaycanı təbliğ etmək üçün fransız dilində kitabçalar, sənədlər və materiallar nəşr olunurdu. Bunların içərisində Adilxan Ziyad xan lın ın "Azərbaycan" kitabın ı, Əkbərağa Şey xü lislamovun 1919-cu ildə Parisdə fransız dilində nəşr olunmuş "Qafqaz A zərbaycan Cü mhuriyyəti" broşürasmı, C.Hacıbəyov tərəfindən Versal konfransı üçün hazırlan mış materialları və b. fərq ləndirmək olar. Adilxan Ziyad xanlının kitabında Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti barəsində materiallar verilmişdir. Bunların içərisində Azərbaycan Cü mhuriyyətinin yaradılması və möh- kəmləndirilməsi üçün hökumətin iqtisadi və mədəni tədbirləri haqqında məlu matlar diqqəti cəlb edir. M .Ə.Rəsulzadənin tarixi möv zuya həsr olunmuş "İran və Azərbaycan", "Azərbaycanın paytaxtı" məqalələrində A zərbaycan xalqın ın
408 mənşəyi, onun qonşu dövlətlər və xalqlarla qarşılıqlı münasibətləri haqqında, Bakın ın yaranması və in kişafı barəsində qədim tarixçilər və coğrafiyaç ılara istinad edən, bu gün də öz aktuallığını saxlayan bir sıra qiy mətli fikirlər var 56 . Bununla bərabər, A zərbaycan tarixi və mədəniyyəti barədə ümu miləşdirici materialları özündə birləşdirən bir toplu buraxılması zərurəti kəskin surətdə hiss olunurdu. Məşhur ictimai xadim və yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminli bu barədə yazırdı: "Allaha şükür ki, bizim tariximiz, ədəbiyyatımız, musiqimiz, teatrımız və b. mədəni nailiyyətlərimiz vardır. Əgər bütün bunlar haqqında yazılsa, onda biz özümüzü dərk edərik və əcnəbilərə bizi dərk etmək imkanı verərik. Bizim vətənimizdə çoxlu tarixi abidələr var. Bunların hər biri haqqında, hər nömrədə ətraflı məlumat vermək zəruridir" 57 .
oldu. Bu jurnal Azərbaycan mətbuatı tarixində ədəbiyyat və incəsənət məsələlərinə həsr olunmuş ilk dövri mətbuat orqanı idi. Burada musiqi, teatr və memarlıq abidələri barəsində məqalələr və fotoşəkillər dərc olunurdu. Milli özünüdərkin dirçəldilməsi üçün əməli işlər görülür (bu, Azərbaycan hökumətinin məfkurəvi fəaliyyətinin başlıca istiqamətlərindən biri idi), tarixi yerlərin, şəhərlərin və digər yaşayış məntəqələrinin adları bərpa olunurdu. Hökumətin 1918-ci il 30 iyun qərarı ilə Yelizavetpol şəhəri yenidən Gəncə adlanmağa başlandı, Karyagin qəzası isə əvvəlki Cəbrayıl qəzası adını aldı 58 . Milli xüsusiyyətlərinə müvafiq olaraq şəhərlərə, küçələrə görkəmli şəxsiyyətlərin, yazıçıların və şairlərin adları verilirdi. Məsələn, Qazax şəhər Dumasının 1920-ci ilin martında olmuş iclası şəhər küçələrinin adlarının dəyişdirilməsini müzakirə edərək, onların bir çoxuna qazaxlı şairlərin - Samiqin, Arifin, Vaqifin və Nasirin adlarının verilməsini qərara aldı 59 . Respublikanın məktəblərində "Türk xalqlarının tarixi" fənninin o dövrdə böyük ruh yüksəkliyi ilə həyata keçirilən tədrisi də cəmiyyətin həyatında baş verən proseslərlə əlaqədar idi. Orta təhsil müəssisələrində nəzərdə tutulan islahatla əlaqədar olaraq, şərqşünas A.A.Zimin tərəfindən türk xalqlarının Şərqin ümumi tarixi ilə əlaqələndirilmiş tarixinin proqramı işlənib hazırlandı. Bu proqramda başlıca diqqət milli ictimai hərəkatlara verilirdi. 1919-cu il oktyabrın əvvəllərində Maarif Nazirliyi rusdilli orta məktəblər üçün türk xalqları tarixi üzrə epizodik və sistematik kurs ların, habelə türk xalqlarının coğrafiyası proqramının tərtib edilməsi üzrə müsabiqə elan etdi. Ən yaxşı layihə hökumət mükafatına layiq görüləcəkdi. Müstəqillik dövründə Azərbaycanın mədəni həyatında "Səfa", "Nicat", "Nəşri-maarif‖ cəmiyyətləri kimi mədəni-maarif qurumları mühüm rol oynayırdı. Bu cəmiyyətlər azərbaycanlı əhalinin maariflənməsinə, milli mədəniyyətin inkişafına xid mət edirdilər. Onlar kasıb şagirdlərə maddi kömək göstərir, Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının inkişafına çalışırdılar. "Nicat" cəmiyyəti Bakıda kitabxana-qiraətxana və axşam kursları, xeyriyyə məqsədi ilə konsertlər və elmi mövzuda müzakirələr təşkil etmişdi
60 . "Nəşri-maarif‖ xeyriyyə cəmiyyəti Azərbaycanın rayonlarında maarifçilik işi aparırdı. Belə ki, Şuşada cəmiyyət tərəfindən "Ulduz" dərnəyi təşkil edilmişdi. Dərnəyin fondunu ayda 25 qəpik məbləğində üzvlük haqları və göstərilən teatr
409 tamaşalarından alınan vəsait təşkil edirdi. 1920-ci ilin əvvəlində Bakıda "Maariflən miş əməkçi müsəlman qadınlar" ittifaqının yaradılmasına cəhd göstərildi. İttifaq mədəni- maarif işi aparmaq, qadınlar arasında savad və bilik yaymaq niyyətində idi 61 . Lənkəranda öz qarşısına əhali içərisində mədəni-maarif işi aparmağı məqsəd qoymuş "Lənkəran şəhəri tələbələri və abituriyentləri ittifaq ı" yaradıld ı. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin ictimai birliklərə və ittifaqlara münasibətdə yürütdüyü demokratik siyasət liberal istiqamətli mədəni-maarif cəmiyyətləri şəbəkəsinin geniş yayılmasına və inkişafına şərait yaradırdı. Bu işdə Bakı ümumtəhsil kursları və "Xalq əyləncələri" cəmiyyəti xüsusi fəallıq və təşəbbüskarlıq göstərirdi. Xəzəryanı cəmiyyətin - "Kooperasiya"nın idarə heyəti açılmaqda olan xalq universitetinin bürosuna maliyyə köməyi çərçivəsində 10000 manat pul göndərdi 62 . 1919-cu ilin əvvəllərində Bakı və onun mədən-zavod rayonlarındakı mədəni-maarif cəmiyyətlərini birləşdirmək üçün müəyyən addımlar atıldı. Mədəni-maarif cəmiyyətləri konfransının çağırılması üçün təşkilat komissiyası seçildi və bir müddətdən sonra "Bakı şəhəri mədəni-maarif müəssisələri ittifaqının nizamnaməsi" təsdiq olunmaq üçün hökumətə göndərildi 63 . Nizamnamədə deyilirdi ki, mədəni-maarif cəmiyyətləri ittifaqının məqsədi Bakı əhalisinin mədəni səviyyəsini yüksəltmək məqsədilə şəhərin bütün mədəni qüvvələrini birləşdirməkdən ibarətdir 64 .
ittifaqı", "Müsəlman tələbələri ittifaqı" kimi milli və milli azlıqlara məxsus mədəni- maarif cə miyyətlə ri var idi. Cümhuriyyət hökuməti respublikada kitabxana işinin inkişafını da diqqətdən kənarda qoymurdu 1919-cu ildə Bakıda şəhər ictimai məclisinin texniki cəmiyyətləri fəaliyyət göstərirdi. Belinski adına kitabxana şəhər özünüidarəsinin qulluqçularına, yəhudi kitabxanası əhalinin yəhudi hissəsinə xidmət göstərirdi. "Erməni insanpərvər cəmiy- yəti"nin kitab xanası da işləyird i. 1919-cu ildə Balaxanı-Sabunçu, Bibiheybət və Ağşəhər fəhlələri üçün kitabxanalar açıldı 65 . Həmkarlar ittifaqlarının nəzdində də kitabxanalar təşkil olunurdu. Bakıdakı həmkarlar ittifaqı kitabxanalarının ən böyüyü (kitab fondu 2000 cild) açıldı. 1919-cu ilin iyulunda kommunistlər mətbəə işçiləri həmkarlar təşkilatının rəhbərliyini ələ keçirib onun kitabxanasında kütləvi siyasi partiya işi aparmağa nail oldular. Kütlələrin maariflənməsi istiqamətində "İqla" cəmiyyəti nəzdində fəaliyyət göstərən kitabxana az əhəmiyyət daşımırdı. "Kooperasiyalar ittifaqı"nın kitabxanası da mühüm əhəmiyyət kəsb edir, şəhərin mü xtəlif yerlərində özünün şöbələrini açırd ı. Müxtəlif nazirliklər öz əməkdaşları üçün kitabxanalar açırdılar. Məsələn, Ədliyyə Nazirliyi öz əməkdaşları üçün nazirliyin nəzdində hüquqi ədəbiyyat kitabxanası yaratmaq məqsədilə hökumət fondundan 50000 manat ayrılmasına nail olmuşdu 66 .
67 . Azər-
baycan hökuməti tərəfindən kitabxana işinin inkişafına böyük yardım göstərilirdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti parlamentinin 1919-cu il sentyabrın 16-da qəbul
410 etdiyi qanuna görə, xalq məktəbləri kitabxanalarına türk (Azərbaycan) dilində yeni kitablar almaq üçün dövlət xəzinəsindən Xalq M aarifi Nazirliyinin sərəncamına 1000000 manat buraxıld ı 68 . 1920-ci ilin 28 apreli ərəfəsində Azərbaycan Cümhuriyyətində ümumi fondu 95 min nüsxə kitab olan 11 kitabxana vardı 69 .
üzvləri Q.M.Camalov və M.Ağayevin təşəbbüsü ilə parlament milli İstiqlal muzeyinin təşkil olunması barəsində qərar qəbul etmişdi. Azərbaycan hökuməti tərəfindən fəhlələr içərisində texniki biliklərin yayılmasına qayğı göstərilirdi. Maarif Nazirliyi fəhlələrin öz biliklərini artırmaq arzusunu və Azərbaycanda, xüsusən də müsəlman əhalisi içərisində texniki təhsilli ustaların kifayət qədər olmadığını nəzərə alaraq, müsəlman fəhlələri üçün tədris türk (Azərbaycan) dilində aparılan texniki kurslar açılması barəsində qərar verdi. Bu kurslar iki yarımşöbəsi - maşınqayırma və elektrotexnika yarımşöbələri olan mexaniki şöbədən ibarət idi. Kursların təhsil müddəti 10 ay idi 70 . Bu kursların fəaliyyətini təmin etmək üçün Xalq Maarifı Nazirliyi tərəfindən 32400 manat vəsait ayrılmışdı 71 . Əsasən 1919-cu ilin başlanğıcı ərəfəsində həmkarlar ittifaqları nəzdində olan mədəni-maarif müəssisələri öz fəaliyyətlərini bərpa etdilər. Onlar bu vaxt artıq Bakı proletariatının başlıca nümayəndəli orqanına çevrilmiş Mərkəzi Bakı Fəhlə Konfransının nəzarəti dairəsində fəaliyyət göstərirdi. Müsavatçılar, kommunistlər, menşeviklər və eserlərin bu fəhlə təşkilatında üstün nüfuz qazanmaq uğrunda mübarizəsi onun mədəni- maarif qurumlarının fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərirdi. Mədəni-maarif təşkilatlarını siyasiləşdirib sinfi mübarizə alətinə çevirməyə çalışan bolşeviklər bu mübarizədə daha çox müvəffəqiyyətə nail olurdular. Bakı Fəhlə Konfransında seçilən, rayon mədəni-maarif ko missiyasının nümayəndələrinin də təmsil olunduğu Mərkəzi Mədəni-Maarif Komissiyası kütlələr arasında öz fəaliyyətini genişləndirirdi. Mərkəzi Fəhlə Klubunun yeni idarə heyətinin siyahısı Bakı kommunistlər təşkilatının, "Hümmət" təşkilatının, İran ko mmunist "Ədalət" təşkilatının və Beynəlxalq Gənclər İttifaqının keçmiş üzvləri adından təklif edilmişdi. Seçkilər nəticəsində bolşeviklərin nüfuzu möhkəmləndi. İdarə heyəti bütünlüklə bolşeviklərdən ibarət idi 72 . Bakı bolşeviklərin in təşəbbüsü ilə 1919-cu il iyunun 24-də fəhlə klubları idarə heyətinin konfransı çağırıldı. Konfrans Mərkəzi Klubun idarə heyətinin tərkibinin seçilməsi barəsində bolşeviklərin təklif etdikləri qətnaməni qəbul etdi. Bu qətnaməyə görə, üzvlərinin sayından asılı olmayaraq, hər bir rayon idarə heyəti Mərkəzi Klubun idarə heyətinə dörd nəfər nümayəndəsini seçirdi 73 . Əslində Mərkəzi Fəhlə Klubu Bakıda ko mmunist hərəkatının mənzil qərargahına çevrildi 74 . RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsi və Bakı kommunist komitəsi bürosu artıq öz iclaslarını onun binasında keçirird i. Fəhlə klubları və digər belə təşkilatlar müstəqil milli dövlətçilik əleyhinə aparılan təşviqat işinin ocaqlarına və onların partiya yığıncaqlarının keçirildiyi isti
411 yuvalara çevrildiyi üçün hökumət bu fəaliyyətin qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə məcbur oldu. Dəfələrlə edilmiş xəbərdarlıqlardan sonra hökumətin göstərişinə əsasən, daxili işlər naziri 1919-cu il dekabrın 9-da Bakıda mövcud olan bütün fəhlə klublarının bağlandığı haqqında sərəncam verdi 75 .
fəhlələrin tətili başladı. Bu, polis orqanlarını Fəhlə Klubunun binasını açmağa, lakin burada siyasi mövzularda mühazirələr oxunmasını yasaqlamağa məcbur etdi. Fəhlə Klubunun idarə heyəti bir sıra mühazirələrin oxunması üçün icazə almaq məqsədilə Bakı general-qubernatoruna müraciət etdi. General-qubernator həmin müraciətə cavab olaraq yazmışdı: "Yaşadığımız məqam, Bakı şəhəri və onun rayonlarında qüvvədə olan hərbi vəziyyətlə əlaqədar olaraq, mən, mühazirəçinin istək və arzusundan asılı olmayaraq, hər hansı siyasi mövzuda oxunan mühazirələrin hazırkı dövrdə dövlət qayda-qanununa, ictimai sabitliyə və cəmiyyətin qeyri-sabit elementlərinə edəcəyi mənfi təsiri nəzərə alaraq bunu mümkün saymıram" 76 . Lakin 1920-ci il martın 15-də, bir sıra nəticəsiz xəbərdarlıqdan sonra, hökumət yenidən fəhlə klublarını bağlamalı oldu. 1920-ci il martın 23-də Mərkəzi Fəhlə Konfransının rəyasət heyəti və həmkarlar şurasının (Sovprof) idarə heyəti fəhlə klublarının bağlanması ilə əlaqədar olaraq hökumətə etirazlarını bildirdilər. 1920-ci il martın 25-də hökumət Mərkəzi Fəhlə Klubundan başqa bütün klubların iş ləməsinə icazə verdi.
Beləliklə, əslində kütlələrin maarifləndirilməsi vasitəsi olan fəhlə mədəni-maarif təşkilatlarını kommunistlər kəskin siyasi mübarizəyə qoşdular. Kütləvi fəhlə maarifçilik təşkilatlarının ən başlıca formalarından biri rayon fəhlə klubları idi. Onların istiqamətləri rəngarəng idi. Zavağzal fəhlə klubunda həmkarlar ittifaqlarının işçiləri üçün ayyarımlıq həmkarlar hərəkatı və siyasi-iqtisadi kurslar açılmışdı. Balaxanı rayon klubunun nəzdində Azərbaycan dilində dram dərnəyi təşkil edilmişdi. Burada dərnək üzvlərinin qüvvəsi ilə səhnə tamaşaları göstərilird i. Klub tipli müəssisələr sırasına "xalq evləri" də daxil idi. Xalq evləri Bakı şəhərinin mədən-zavod rayonlarının əhalisi arasında mədəni-maarif işi aparmaq üçün mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Onlar bir çox tədbirlərin mərkəzinə çevrilmişdi: burada savadartırma kurslarından tutmuş universitet kurslarına qədər müxtəlif kurs məşğələləri keçilir, kitabxana-qiraətxanalar təşkil edilir, teatr tamaşaları, konsertlər göstərilirdi. Qaraşəhərdəki xalq evi böyük mədəni-maarif işi aparır, teatr tamaşaları təşkil edirdi. Mövsüm bağlandıqdan sonra dövlət teatrı öz fəaliyyətini burada davam etdirmiş və həftədə iki dəfə opera tamaşası göstərmişdi 77 .
musiqi-teatr bölmələri təşkil edilmişdi 78 . İyulun 2-də isə Şamaxı xalq evi təsis edilmişdi 79 . Xalq evinə xeyriyyə köməyi də göstərilirdi. Belə ki, "Uriot" xeyriyyə cəmiyyəti xalq evlərinə avadanlıq alınması üçün 600 manat vəsait ayırmışdı. Məhz bu yardım
412 sayəsində orada kinematoqrafiya zalı yaradılmış və filmlərin nümayiş etdirilməsinə başlanmışdı. Beləliklə, qısa vaxt ərzində Bakı şəhərində, onun bütün mədən və zavod ərazilərində Xalq Evi Cəmiyyətinin şöbələri açılrmş, böyüklər üçün təşkil edilmiş savad kurslarında beş minə yaxın adam oxu maq və yazmaq öyrənmişdi 80 . Xalq Evi Cəmiyyəti bu kurslara 7 min manatdan çox vəsait xərcləmişdi 81 . Xalq evləri öz təyinatlarına - mədəniyyətin və maarifin əhali arasında geniş yayılması məqsədlərinə tam cavab verird i. Lakin fəhlə klublarının və xalq evlərinin qis mətinə kifayət qədər ikili, ziddiyyətli və mürəkkəb bir rol düşmüşdü. Bir tərəfdən, onlar mütərəqqi maarifçilik meylinin daşıyıcıları idilər, digər tərəfdən isə onların fəaliyyəti mürtəce xarakter daşıyırdı; çünki Azərbaycan Cümhuriyyətinə düşmən olan bolşeviklər maarifçilik pərdəsi altında onun müstəqillik özüllərini qazıyıb yıxmağa yönəlmiş ideyalarını yayırdılar. Azərbaycan Cümhuriyyətinin sosial-mədəni sahədə fəaliyyəti ölkədəki azlıqlardan ibarət əhali ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirilirdi. Milli azlıqların mədəni-maarif ehtiyaclarının ödənilməsi üçün mövcud imkanlardan (dövlət xərcləri, ictimai təşkilatların və xeyriyyəçi cəmiyyətlərin qüvvələri) istifadə olunurdu. Azərbaycan hökumətinin demokratik mahiyyətli incə və ehtiyatlı siyasəti sayəsində əhalinin etnik qatlarının mənafe ahəngdarlığı təmin edildi, ilk vaxtlarda bəzi tədbirlərlə əlaqədar meydana çıxmış bir çox anlaşılmazlıq və narazılıqlara baxmayaraq, respublikanın mədəni həyatında bütün millətlərin fəal iştirak etmələrinə nail olundu. Azərbaycandakı milli azlıqlar özlərinin mədəni-maarif cəmiyyətləri ilə təmsil olunurdular. Rus, erməni, yəhudi, polyak, alman, fars və başqa milli icma və koloniyalara məxsus cəmiyyətlər - "Bakı rus xeyriyyə cəmiyyəti", "Serafim komitəsi", "Bakı erməni mədəni birliyi", "Erməni Miutsyun" tələbə ittifaqı və digərləri sərbəst fəaliyyət göstərirdi. Beləliklə, Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi demokratik siyasət nəticəsində liberal təmayüllü mədəni-maarif cəmiyyətləri böyüyür və inkişaf edirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin varlığı dövründə milli dirçəliş naminə maarif və mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi əsas amil sayılmış və onun həyata keçirilməsi üçün mü mkün olan heç nə əsirgənməmişdi. Daxili sabitlik möhkəmləndikcə, müstəqillik qüvvətləndikcə sosial-mədəni sahəni əhatə edən konkret, məqsədyönlü siyasət işlənib hazırlanmış, bu zaman dünyəvi dövlət, təhsil və mədəniyyət prinsipləri əsas götürülmüşdü. Milli özünüdərkin güclü oyanışı, onun yüksəlişi düzgün yola, yaradıcı axara istiqamətləndirilərək inkişaf etdirilirdi. Sosial-mədəni problemlərin həlli zamanı milli mənafelər diqqət mərkəzində saxlanır, meydana çıxan ziddiyyət və çətinliklər demokratik məzmunlu, sivil üsullarla həll edilirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin xalq maarifi və mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyətinin təhlili belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, onun bu istiqamətdə gördüyü işlər mədəni inkişafın qanunauyğun davamı, Azərbaycan maarifçilərinin çoxdankı arzularının yeni şəraitdə gerçəkləş məsi id i.
|