Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

Xordalilar tipi vakillarining kelib chiqishi

Xordalilar (Chordata) — ikkilamchi ogʻizli hayvonlar tipi. Oʻq skeleti — xorda ichak ustida joylashgan. Koʻpchilik xordalilar hayoti davomida xorda ustida joylashgan nerv nayi saqlanib qoladi. Keyinchalik nerv nayidan bosh miya va orqa miya hosil boʻladi. Suvda yashovchi xordalilar xalqumi devoridagi juft jabra yoriqlari hayot davomida saklanadi. Quruqlikda yashovchi oʻpka bilan nafas oladigan xordalilarda jabra yoriqlari ontogenezining boshlangʻich davrlarida boʻladi. Yuragi 2—4 boʻlmali. Faqat tuban xordalilar (lansetniklar)da qorin tomiri kisqarish xususiyatiga ega. Gavdasining oldingi 3 ta boʻgʻimlari boʻylab oʻtadigan segmentlar tuban xordalilar va umurtqalilarning embrional rivojlanishi davrida yaxshi koʻzga tashlanadi. Tuban xordalilar suzgich dumga (tananing anal teshigvdan keyingi qismi) ega.
Xordalilar tipi bosh xordalilar, qrbiqdilar va umurtqalilar kenja tipiga ajratiladi. 40000 ga yaqin turi (jumladan, 38000 umurtqali hayvonlar) maʼlum. Xordalilar hayvonot dunyosi sistemasida oʻziga xos oʻringa ega. Ammo xordalilar jabra apparati ichak bilan nafas oluvchilar va ayrim qazilma ignaterililarga oʻxshash boʻladi; orqa nerv stvoli chalaxordalilar uchun ham xos.²
Chordatlar - evolyutsion taraqqiyotga erishgan turli xil vakillar bilan ajralib turadigan hayvonlar turi. Bizning davrimizda 60 mingga yaqin xordatlar turlari mavjud. Bularga baliq, qurbaqa, kaltakesak, qushlar, hayvonlar va boshqalar kiradi.Xordalar vakillari suvda, quruqlikda, havoda va tuproqda yashaydi. Evolyutsiya jarayonida ular turli xil muhit sharoitlariga moslashgan.
Xilma-xilligiga qaramay, barcha xordatlar dorsal-qorin yo'nalishi bo'yicha teskari o'ralgan ko'pchilik umurtqasizlarning umumiy tana rejasiga o'xshash umumiy tana rejasiga ega. Xordalarda asab naychasi ichaklar (va notokord yoki umurtqa pog'onasi) ustida joylashgan bo'lib, qon tananing ventral tomonida dumdan boshga, dorsal tomondan - boshdan dumgacha oqadi. Va umurtqasiz hayvonlarning ko'pchiligida qorin bo'shlig'i nerv zanjiri mavjud, qon chordatlar bilan solishtirganda teskari yo'nalishda oqadi (orqa tomonda - dumdan boshga, qorinda - boshdan quyruqgacha).
Xordatlarning asosiy farqlovchi xususiyati ichki eksenel skeletning mavjudligidir. Eng ibtidoiy vakillarda (lancelet, baliqlarning ba'zi guruhlari) akkord eksenel skelet rolini o'ynaydi, u zich elastik, ammo elastik bo'ylama shnur (tayoq) kabi ko'rinadi. U xaftaga tushadigan to'qimadan iborat. Xordalarning ancha yuqori darajada tashkil etilgan vakillarining ko'pchiligida embrion rivojlanish jarayonida chord o'rnida umurtqa pog'onasi (umurtqa pog'onasi) rivojlanadi. Bu xaftaga yoki suyak bo'lishi mumkin. Akkord ichak trubasining dorsal tomondan uzunlamasına o'sishidan hosil bo'ladi, ya'ni u endodermal kelib chiqadi.
Aynan xordali tipda nerv sistemasi o'zining eng yuqori rivojlanishiga erishgan. Naychali nerv sistemasi xarakterlidir. Nerv naychasi notokord ustiga yotqizilgan va ektodermal kelib chiqadi. Aksariyat hollarda oldingi nerv naychasi kengayib, miyani hosil qiladi. Bunday holda, neyrokoel (neyron naychasining bo'shlig'i) miyaning qorinchalariga aylanadi.³
Ovqat hazm qilish trubkasi akkord ostida joylashgan va ovqat hazm qilish trubkasi ostida yurak (yoki unga o'xshash tomir) joylashgan.
Gilllar tananing yuzasida emas, balki uning ichida - farenksda hosil bo'ladi. Shunday qilib, farenks gill teshiklari bilan o'tadi. Ular barcha birlamchi suv xordatlarida saqlanadi, qolganlarida - faqat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida embrionlarda gillalar mavjud.
Xordalarning qon aylanish tizimi yopiq.
Xordatlar deyterostomalar guruhiga kiradi, chunki embrional rivojlanish jarayonida ularning og'zi ko'pchilik umurtqasiz hayvonlarda bo'lgani kabi, protostomlar deb ataladigan blastulaning chiqadigan qismidan emas, balki qarama-qarshi tomondan hosil bo'ladi. Xordalarda blastula invaginatsiyasi joyida anus rivojlanadi.
Barcha xordatlar ikkilamchi bo'shliqlarga tegishli.
Chordata filumiga uchta kichik tip kiradi. Bular sefalochordatlar yoki bosh suyagi bo'lmagan (lansletlar), lichinka-xordalar (tunikatlar) va umurtqali hayvonlar yoki kranial (qolganlari). Tuniklarda notokord faqat lichinka bosqichida mavjud. Umurtqalilar kenja turi tur tarkibi va tarqalishi bo'yicha eng ko'p.
Turga dengizlar, okeanlar, daryolar va ko'llar, qit'alar va orollar yuzasi va tuprog'ida yashagan 43 mingga yaqin hayvonlar turlari kiradi. Xordalarning tashqi ko'rinishi va kattaligi, ularning o'lchamlari ham har xil: kichik baliq va qurbaqalardan 2-3 sm gacha bo'lgan gigantlargacha (kitlarning ayrim turlarining uzunligi 30 m va massasi 150 tonnaga etadi).
Chordata tipidagi vakillarning xilma-xilligiga qaramay, ular umumiy tashkiliy xususiyatlarga ega:
1. Eksenel skelet akkord - hayvon tanasining orqa tomoni bo'ylab joylashgan elastik tayoq bilan ifodalanadi. Hayot davomida notokord faqat turning pastki guruhlarida saqlanadi. Ko‘pchilik yuqori chordalarda u faqat rivojlanishning embrion bosqichida bo‘ladi, kattalarda esa umurtqa pog‘onasi bilan almashtiriladi.
2. Markaziy nerv sistemasi nayga o'xshaydi, uning bo'shlig'i miya omurilik suyuqligi bilan to'ldiriladi. Umurtqali hayvonlarda bu naychaning oldingi uchi pufakchalar shaklida kengayadi va miyaga aylanadi, magistral va quyruq bo'limlarida u orqa miya bilan ifodalanadi,
3. Ovqat hazm qilish nayining oldingi qismi - halqumga gill tirqishlari kiradi va u orqali tashqi muhit bilan aloqa qiladi. Quruqlikda yashovchi hayvonlarda tirqishlar faqat embrion rivojlanishining dastlabki davrida mavjud bo‘lsa, suv xordalarida ular butun umr saqlanib qoladi.
Ovqat hazm qilish va nafas olish sistemalari og’iz tesliigining qorin tomonida xartumining asosida bo’ladi. Ilalqumi yoqachada joylashgan. Ilalqumining ustida uning oldingi qismidan xartumning ichiga tomon ketgan notoxord joylashgan. Notoxord ichak de\ cridan hosil bo’lgan o'simta bo’lib, uning nayi juda tor. devori yirik vakuolali hujayralardan iborat. Notoxord xordalilaming xordasi singan ichak ustida joylashgan. Notoxord ham embrional rivojlanish davrida embrión ichagining endoderma hujayralaridan hosil bo’ladi. U xartum asosini mustahkamlab turadi. Halqumi qizilo’ngach hilan tutashgan. Oizilo‘ngachning yon devorlarida ikki qator jabra yoriqlari joylashgan. Jabra yoriqlari orasidagi to’siqlar qon toniirlari bilan ta'minlangan. Qon tomirlariga jabra yoriqlari orqali oqadigan suvdan kislorod diffuziya yo’li bilan o'tadi. O'rta ichagi oldingi qismining yon tonionlarida juda ko'p yon xaltachalari jigar funksiyasini bajaradi. O'rta ichakning nayga 0‘xshash ikkinchi qismi orqa ichakka o’tadi. Orqa ichagi anal teshigiga ochiladi. Tana bo’shlig’i-selom xartumida tor nayga o’xshash saqlanib qolgan bo’lib, yoqacha va gavdasida bir juft (chap va o’ng) xaltachalami hosil qiladi. Qon aylanish sistemasi ochiq tipda tuzilgan va yaxshi rivojlangan qorin hamda orqa qon tomirlaridan iborat. Orqa qon tomiri yoqachasi orqali xartumga o’tadi va bu yerda kengayib, qon lakunini hosil qiladi. Bu joyda modda almashinuv mahsulotlari to'planib, xartum selomiga. undan xartum teshigi orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Orqa qon tomiri orqali qon oldinga oqadi. U yerdan qisman jabralarga ketadigan juft tomirlarga o’tadi. Jabra yoriqlari devorida qon tomirlari lakunlar to‘rin¡ hosil qiladi. Bu yerda oksidlangan qon qorin tomirlariga keladi. Qonning asosiy qismi esa xartum lakuniga keladi; u yerdan ikkita halqumoldi tomirlari bilan halqumni aylanib o'tib, qorin qon tomirlariga kelib quyiladi. Qon qorin tomiridan tananing keyingi tomoniga oqadi va ichak yonidagi qon tomirlari orqali orqa qon tomiriga kelib quyiladi.