Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

1.3 Xordalilar tipi sistematikasi
Xordalilar tipining 42000-43000 ta turi bor, shulardan
38000 dan ortiq turi umurtqalilar kenja tipiga kiradi. Xordalilar tipi
quyidagi sistematik guruhlarga bo‘linadi:
Tip. Xordalilar — Chordata.
I. Kenja tip. Lichinka xordalilar (Urochordata) yoki qobiqlilar
(Tunicata).
7 Sinf. Assidiyalar-Ascidiae.
Sinf. Salplar-Salpae.
Sinf. Appendikulariyalar-Appendiculariae.
II. Kenja tip. Boshskeletsizlar-Acrania.
Sinf. Xordaboshlilar-Cephalochordata.
III. Kenja tip. Boshskeletlilar (Craniata) yoki umurtqalilar (Vertebrata).
Guruh. Murtak pardasiz umurtqalilar-Anamnia.
Bo‘Iim. Jag‘sizlar-Agnatha.
Katta sinf. Jag'sizlar-Agnatha.
Sinf. To'garak og‘izlilar-Cyclostomata.
Bo‘Iim. Jag‘og‘izlilar-Gnathostomata.
Katta sinf. Baliqlar- Pisses.
Sinf. Tog'ayli baliqlar-Chondrichthyes.
Sinf. Suyakli baliqlar-Osteichthyes.
Katta sinf. Quruqlikda yashovchi umurtqalilar yoki To‘rtoyoqlilar-Tetrapoda.
Sinf, Suvda hamda quruqlikda yashovchilar-Amphibia.
Guruh. Murtak pardali umurtqalilar-Amniota.
Sinf. Sudralib yuruvchilar-Reptilia.
Sinf. Qushlar-Aves.
Sinf. Sutemizuvchilar-Mammalia⁴
Xordalilar tipi bosh xordalilar, qrbiqdilar va umurtqalilar kenja tipiga ajratiladi. 40000 ga yaqin turi (jumladan, 38000 umurtqali hayvonlar) maʼlum. Xordalilar hayvonot dunyosi sistemasida oʻziga xos oʻringa ega. Ammo xordalilar jabra apparati ichak bilan nafas oluvchilar va ayrim qazilma ignaterililarga oʻxshash boʻladi; orqa nerv stvoli chalaxordalilar uchun ham xos.⁵
Chordatlar - evolyutsion taraqqiyotga erishgan turli xil vakillar bilan ajralib turadigan hayvonlar turi. Bizning davrimizda 60 mingga yaqin xordatlar turlari mavjud. Bularga baliq, qurbaqa, kaltakesak, qushlar, hayvonlar va boshqalar kiradi.Xordalar vakillari suvda, quruqlikda, havoda va tuproqda yashaydi. Evolyutsiya jarayonida ular turli xil muhit sharoitlariga moslashgan.
Xilma-xilligiga qaramay, barcha xordatlar dorsal-qorin yo'nalishi bo'yicha teskari o'ralgan ko'pchilik umurtqasizlarning umumiy tana rejasiga o'xshash umumiy tana rejasiga ega. Xordalarda asab naychasi ichaklar (va notokord yoki umurtqa pog'onasi) ustida joylashgan bo'lib, qon tananing ventral tomonida dumdan boshga, dorsal tomondan - boshdan dumgacha oqadi. Va umurtqasiz hayvonlarning ko'pchiligida qorin bo'shlig'i nerv zanjiri mavjud, qon chordatlar bilan solishtirganda teskari yo'nalishda oqadi (orqa tomonda - dumdan boshga, qorinda - boshdan quyruqgacha).
Xordatlarning asosiy farqlovchi xususiyati ichki eksenel skeletning mavjudligidir. Eng ibtidoiy vakillarda (lancelet, baliqlarning ba'zi guruhlari) akkord eksenel skelet rolini o'ynaydi, u zich elastik, ammo elastik bo'ylama shnur (tayoq) kabi ko'rinadi. U xaftaga tushadigan to'qimadan iborat. Xordalarning ancha yuqori darajada tashkil etilgan vakillarining ko'pchiligida embrion rivojlanish jarayonida chord o'rnida umurtqa pog'onasi (umurtqa pog'onasi) rivojlanadi. Bu xaftaga yoki suyak bo'lishi mumkin. Akkord ichak trubasining dorsal tomondan uzunlamasına o'sishidan hosil bo'ladi, ya'ni u endodermal kelib chiqadi.
Aynan xordali tipda nerv sistemasi o'zining eng yuqori rivojlanishiga erishgan. Naychali nerv sistemasi xarakterlidir. Nerv naychasi notokord ustiga yotqizilgan va ektodermal kelib chiqadi. Aksariyat hollarda oldingi nerv naychasi kengayib, miyani hosil qiladi. Bunday holda, neyrokoel (neyron naychasining bo'shlig'i) miyaning qorinchalariga aylanadi.⁶