Abdulla sher axloqshunoslik

1. Hayot falsafasi oqimi axloqshunosligi
G'arbiy Ovro‘pada mumtoz ratsionalchilikka qarshi o‘ziga xos raddiya 
tarzida vujudga kelgan bu oqimda hayot birinchi o ‘rindagi voqelik, 
keyinchalik m a’naviyat va moddiyatga, ong va borliqqa bo‘linadigan 
uzviy yaxlitlik tarzida idrok etiladi. Undagi hayot tushunchasi murakkab, 
ko‘p m a’noli, o'zining aniq bir talqiniga ega emas. Hayot barcha q at’iy 
b elg ilab q o ‘y ish la rg a , q o tib q o lish g a q arsh i tu ra d ig a n ijod iy
shaxsiylashishning uzviy jarayoni, uni ratsional tushunchalar vositasida 
anglab bo'lm aydi, u murakkab va ko‘p m a’noli. Mazkur oqimga asos 
solgan mutafakkir buyuk olmon faylasufi Fridrix Nitshedir (1844—1900). 
Uning axloqqa munosabati «Zardusht dediki...» (1883—1884), «Ezgulik 
va yovuzlikning narigi tarafida» (1886), «Axloqning kelib chiqishiga
1 Abu H om id G 'a zzo liy. Tavba k itobi. A rabchadan R .Z ohid tarjim asi. Т .,
«Movarounnahr», 2003, 120-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

doir» (1887), «H ukm ronlikka ixtiyor. B archa qadriyatlarni qayta 
baholash tajribasi» (1886—1888) singari asarlarida aks etgan.
N itshe haqida hozirgacha bir-birini tubdan inkor qiladigan ikki 
umumiy fikr mavjud. Biri — uni fashizmning asoschisi, urushlar tarafdori, 
axloqsizlikni, zo‘ravonlikni m a’qullovchi, mafkurachi-faylasuf sifatida, 
ikkinchi umumiy fikr — uni inson shaxsi ozodligini, inson xususiyligini 
bo rttirib ко rsatgan, insonni ulug‘ mavjudot ekanini yodiga soluvchi, 
shaxs erki tarafdori bo'lgan mutafakkir tarzida talqin etadi. Xo‘sh, aslida 
u qanday faylasuf?
Nitshe odamlami uch toifaga bo‘ladi: oxirgi odamlar, yaxshi odam lar 
va a lo odam (odamdan yuksak odam). U Zardusht tilidan shunday 
deydi: «Qarangiz! Men sizga eng oxirgi odamni ko'rsataman. «Muhabbat
nimadir? Yaratmoq — nimadir? Intilmoq-chi? Yulduz degani nima?» 
Oxirgi odam ana shunday deb so‘rab turadi va ko‘zlarini pirpiratadi. 
Y er k ic h k in a b o ‘lib q o ldi va un in g y u zasid a h a m m a n a rsa n i 
kichraytiruvchi mitti odam sakrab-sakrab yuribdi. U ning urug‘i suvarak 
kabi qirilib bitmagay: oxirgi odam ham m adan ko'proq yashaydi. U lar 
vaqti-vaqti bilan andak zahar yutadi. Shundan yaxshi tushlar ko'radi... 
Cho pon yo‘q, hammasi — poda! H ar kim tenglik istaydi, ham m a — 
teng. Kimda-kim boshqacha anglasa, o ‘z ixtiyori bilan jinnixonaga yo‘l 
oladi. «Ilgari butun olam telba edi», — deydi ularning eng oqillari va 
ко zlarini pirpiratadi. «Baxt-iqbolni biz topganmiz», — deb aytadi oxirgi 
odam lar va ko'zlarini piфiratadi».
^ M ana yaxshi odamning ta ’rifi: «Men shunday odam ni sevamanki, u 
a lo odamga makon qurmoq uchun zahm at chekadi va ixtirolar qiladi 
va uning kelmog‘i uchun yer, maxluqot va nabototni hozirlab q o ‘yadi. 
Z o tan , shu tarzda o ‘z h alo katin i istaydi. M en shun day o d am n i 
sevamanki, u yaxshiligidan intilish va toleni yasaydi. Z otan, u xuddi 
mana shunday — o ‘z yaxshiligi uchun yashashni istaydi va boshqacha 
umr kechirishni bilmaydi».
A lo odam to ‘g ‘risida esa N itshe quyidagicha fikrlaydi: «M en sizlarga 
a lo odam to g risida ta ’limot keltirdim. Odam shunday bir xilqatdirki, 
undan oshib о tm oq kerak. Siz undan o ‘tm oq uchun nim a qildingiz? 
Shu damgacha barcha xilqatlar o'zidan yuqoriroq nedir bir narsa yaratdi. 
Siz shu ulug to lqindan sachragan ko‘pik bo‘lib o ‘tirdingizmi? O dam dan 
о tish о rniga, tezroq boz yan a vahshiy hayvon tu sig a kirishga 
oshiqdingizmi? A’lo odam — zam inning mazmuni. Birodarlarim , m en 
sizga iltijo qilib, zaminga sodiq bo ‘ling va sizga yer uzra um id to ‘g ‘risida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

so‘zlayotganlarga ishonmang, o'zlari bilarmi, bilmasmi, baribir, ular 
zaharlaguvchilar, deb ayturman... Chindan ham, odam — loyqa seldir. 
Uni o ‘ziga yutib toza qilmoq uchun faqat dengiz bo‘lmoq kerak. Qarang, 
men sizga a’lo odam to ‘g‘risida so‘zlayapman: U — o ‘sha dengiz, unda 
sizning ulug‘ nafratingiz c h o ‘kib ketgay. ...U — ch aqm o q , u — 
telbalik!...»1.
Endi uchala odam turini tasaw ur qilib ko'raylik. Misol tariqasida 
«Alpomish» dostoniga murojaat qilaylik. Oxirgi odamlar kichkina joydagi 
kichkina issiq o ‘rinlari uchun Alpomishning o ‘g‘li Yodgorni xo‘rlagan 
bakovul, U ltontozni xon ko‘tarib, uning dasturxoni sarqitlarini zavq 
bilan kutib yashayotgan kichkina odamlar emasmi? Ular agar katta 
harflar bilan yoziladigan «Muhabbat» so‘zining m a’nosini bilganlarida, 
yulduzlar bilan aqalli biror tun so‘zsiz suhbatlashganlarida pastkashlik 
qila olarmidilar? Nitshe ular haqida boshqa bir o ‘rinda maydalashib 
ketgan bunday odamlar, hukmronlikka layoqati boMmagan, noloyiq 
shaxslarning muvaffaqiyatlari uchun yo‘l ochib beradi, ular buyruq 
beradigan har qanday iroda kuchi oldida tiz cho‘kadilar, deydi.
Yaxshi odam -chi? Yaxshi fazilatli odam Qorajon emasmi? Qorajonlar 
Alpomishning kelishi uchun, yuzaga chiqishi uchun ham m a narsani 
qilishga, kerak bo ‘lsa, jonini berishga tayyor. Alpomishlaming ularsiz 
ro‘yobga chiqishi mumkin emas. Alpomishlar esa — zaminning mazmuni. 
Shu sababli Nitshe ularni insoniyatning orzu-umidi deb ta ’riflaydi: 
«Bizning mohiyatimiz — o ‘zimizdan yuksakroq mavjudotni yaratishdan 
iborat. 0 ‘z chegaramizdan naridagi o'zimizni yaratish. Q achondir u 
yerga maqsad, qutqaruvchi inson kelishi kerak. Xudo o ‘ldi, va bizning 
istagimiz — a ’lo odam yashasin»2. Bunday odam oldida qonunlar bosh 
egadi, unda ham qonunchi, ham san’atkor omuxtalashib ketgan bo‘ladi.
D arajalar pillapoyasida inson egallaydigan o ‘rin u cheka olishi 
m um kin b o ‘lgan iztiroblar bilan belgilanadi, deydi faylasuf. Buning 
u ch u n , y a ’ni alo odam b o ‘lish uch u n inson a n ’anaviy axloqiy 
qadriyatlardan kechishi kerak: shafqatli emas, shafqatsiz bo‘lishi lozim, 
rost — bor-yo‘g‘i q at’iy am r, yolg‘on esa — hayotning doimiy yo‘ldoshi, 
hatto sharti, har qanday fazilat nodonlikka, har qanday nodonlik fazilatga