Abdulla sher axloqshunoslik

1 М аркс К., Энгельс Ф. И збранны е сочи н ен и я в 9 т. Т. 4. М ., «П олитиздат»,
1986. С. 459.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qat’i nazar «progressiv», mag‘lub partiya esa «reaksioner» bo‘lishi kerak?! 
0 ‘z xalqi va butun insoniyat boshiga misli ko‘rilmagan balolar yog‘dirgan 
Leninning bolsheviklar, H itlerning milliy sotsialistik — fashistlar 
partiyalari, demak, progressiv ekan-da! Vaholanki, tarixda buning aksini 
ko‘ramiz: ularga nisbatan mag‘lub bo‘lgan Rossiya Muvaqqat hukumati 
va Olmoniyaning Vaymar Respublikasi progressiv ekani ham maga 
m a’lum. Bunday kurakda turmaydigan fikrni «Tabiat dialektikasi»dek 
go‘zal falsafiy asar yozgan Engels ulkan faylasuf aytayotgani kishini 
hayratga soladi. Mafkurabozlik, ayniqsa, kommunistik mafkurabozlik, 
tuppa-tuzuk odamlarni ham qay ahvolga solishini Engels misolida yaqqol 
ko‘rish mumkin.
M ark scha a x lo q sh u n o siik ham aso san, an a shu m o h iy atg a 
bo‘ysundiriladi: axloq ichki inqilobiy omil sifatida, insonni ommaning 
hayotiy sharoitini yaxshilashga safarbar qiluvchi hodisa tarzida talqin 
etiladi. Marks va Engelsning fikriga ko‘ra, inson o ‘z shaxsini taraqqiy 
ettirishi va erkinlikni ta ’minlashi uchun faqat jamoadagina imkon topadi. 
Baxtning m ohiyati — baxtga erishishda em as, balki baxt uchun 
kurashning o‘zida. Inson faqat umumiy kommuna ishi manfaatlari uchun 
yashashi lozim . A ynan m ana shu m anfaat — eng oliy qadriyat 
hisoblanadi. Bu qadriyatni barqaror etish — kommunistcha mafkuraviylik 
orqali amalga oshadi va insoniyatni «bir kishi hamma uchun, hamma 
bir kishi uchun» degan tamoyilda yashashga da’vat etadi. Xullas, yuqorida 
aytganim izdek, m arkschilik ilgari surgan kom m unistcha axloq -
jamoatchilik axloqidir. Shaxs — ana shu jamoatchilik axloqini amalga 
oshiruvchi vosita, xolos — maqsad emas.
Marks va Engels ta ’limotining eng ulkan xatosi shundaki, u aqlli, 
qorinni to'ydirib, yaxshi kiyingan holda, ibtidoiy jam oa tuzumiga, 
to ‘g‘rirog‘i, uning yangicha intellektual ko'rinishiga qaytishni targ‘ib 
etadi. Qaytish, u qanchalik taraqqiyot deb jar solinmasin, qanday nom 
bilan atalmasin, hech qachon olg‘a tashlangan qadam bo‘lolmaydi. 
Ya’ni, tarix g‘ildiragini zo‘rlab ortga aylantirish, u qay shaklda amalga 
oshirilmasin, insoniyat uchun bir emas, ikki tom onlam a zarar: bu 
ulkanlikda va og‘irlikda tengsiz g'ildirak shunchaki ortga yurmaydi, o ‘z 
yo‘lidagi allaqachon yaratilgan umuminsoniy va milliy qadriyatlarni, 
m a’naviy boyliklarni majaqlab boradi; bir qancha vaqtdan so‘ng, uni 
ortga aylantirayotgan kuch zaiflashganda esa, izdan chiqib ketib, zudlik 
b ilan yana avvalgi o ‘rniga qaytadi; bu ikkinchi qaytishda ham
insoniyatning m a’naviy va moddiy qurbonlar berishi tabiiy hoi. Shu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nuqtayi n azardan m arkschilik, q a n c h a lik b o ‘y ab -b ejalm asin , u 
zo‘ravonlik mafkurasi, qorin falsafasi sifatida, ortga qaytish tarzida, 
mohiyatan shaxs erkinligini yo‘qqa chiqaruvchi, yuksak axloqqa zid, 
reaksion ta ’Iimotdir.
Buni biz markschilikning XX asrdagi leninchilik deb atalgan amaliy 
ifodasida ko‘rdik. Z o‘ravonlik va yolg‘on vositasida «Yerda jannat qurish» 
sobiq Ittifoq hududidagi xalqlarning deyarli 60 million nafarini qati 
etish va qatag‘on qilish bilan nihoya topdi. M arkschilikka qarshi 
bildirilgan har qanday fikr, fikr egasining o ‘limi bilan yakunlanar edi. 
Lenin va Stalin davridagi fojeiy holatni, M arks ta ’lim otining dinga — 
jaholat diniga aylanganini Zigmund Froyd shunday ta ’riflaydi: «Marks 
nazariyasini tanqidiy tadqiq etish taqiqlanadi, uning to ‘g‘riligiga gumon 
bildirganlar katolik cherkovi to m o n id a n b ir payt kofirlar qanday 
jazolangan b o ‘lsa — shunday jazolanadilar1. Marks asarlari karomat 
manbalari sifatida Bibliyo va Q ur’on o ‘rnini egalladi...»2.
Markschilikning ulkan axloqsizlik sifatidagi eng keyingi ko'rinishi 
XX asrning 60-yillarida K am puchiyada ro ‘y bergan «kom m unizm
qurilishida» namoyon bo‘ldi. Pol Pot boshchiligidagi «qizil kxmerlar» 
mamlakatdagi 6 million aholining deyarli yarmini qirib tashladilar. Bu 
q irg ‘inlar banklarni buzib, p u ln i y o ‘q o tish , ziy olilarni — sinfiy 
dushmanlarni o ‘ldirib, jigarlarini qovurib yeyish, m aktablarni buzib, 
o ‘qituvchilarni sinfxonalarda o 'q u vch ilar ko‘zi oldida osish singari 
hodisalar silsilasida voqe bo'ldi. «Qizil kxmerlar» qurgan komm unizm 
xalq boshiga ana shunday fojialarni yog'dirdi.
Afsuski, jahon afkor ommasi orasida markschilikni ta ’lim ot sifatida 
oqlashga harakat qilib, xatoni uning am aliyotchilariga yuklashga 
intiladigan kimsalar ham yo‘q emas. Bu — o ‘ta nom a’qul qarash, chunki 
har bir nazariyaning ezgu yoki yovuzligi uning amaliyoti bilan belgilanadi. 
Amaliyot esa bir emas, bir necha bo r markschilikning ko‘rinishdan 
chiroyli, yaltiroq, lekin mohiyatan axloqqa zid ta ’limot ekanini isbotlab 
berdi. U xuddi suratkash laboratoriyasidagi negativga o ‘xshaydi: faqat 
qorong'idagina yashay oladi, quyoshga chiqdim i — bas, kuyib, qorayib 
ketadi. Quyoshda qorayib ketadigan bunday aksilaxloqiy ta ’limotlarning 
esa insoniyat uchun keragi yo‘q.