Abdurauf fitrat asarlarida mustaqillik mavzusi

2.2. Abdurauf Fitrat asarlarida ijtimoiy masalalarni ochiqlanganligini pedagogik ahamiyati
Mohir pedagog Fitrat xalqni ma’rifatli qilishda turli o‘quv yurtlari, ta’lim-tarbiya muassasalarining ahamiyatini juda muhim deb biladi. Buni ota- bobolarimiz ham tushungan holda ko‘plab o‘quv muassasalari - maktab va madrasalar ochganliklarini ta’kilaydi: otalarimiz ilm olishning ahamiyatini tushunib, ikki yuz madrasa, har madrasada esa o‘ntadan o‘n beshtagacha hujralar kurganlar. Mudarris va shogirdlarning kundalik harajatlarini hisobga olib yiliga to‘rt million tangadan ortiq vaqf puli ajratganlar. Talabalarning o‘qishlarini to‘la ta’minlash uchun o‘n bitta kugubxona qurib, o‘z davrlarining kitoblari shu erga to‘plaganlar²⁷.
Adib o‘zining asarlarida Buxorodagi barcha madrasa va maktablar haqida to‘la ma’lumot beradi. Uning ma’lumotlariga ko‘ra Buxoroda 200 madrasa bo‘lib, ular uch: oliy, o‘rta, ibtidoiy toifalarga bo‘lingan. Ko‘kaldosh, Devonbegi madrasalari eng katta oliy toifadagi madrasalardan bo‘lib, ularning yillik vaqflari 150 ming tangani tashkil etgan. Ibtidoiy toifaga mansub madrasalar soni yuzdan oshiq bo‘lib, ularning yillik umumiy vaqfi 500 ming tanga bo‘lgan.
Fitrat Buxoroda uch yuzga yaqin boshlang’ich maktablar borligini aytib, lekin ta’lim tarbiya berish, axloqiy sifatlarni shakllantirishda hech qanday ahamiyati qolmaganligini ko‘rsatadi. U maktabni jamiyat rivojini ta’minlovchi asosiy manbalardan biri bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydi. Maktab bolalarga tarbiya berib, jamiyatdagi buzuqliklar, o‘g‘rilik va razolatni yuqotishi lozim deb biladi. Lekin bu davrdagi maktablar uning talablariga javob bera olmasdi.
Adib madrasalardagi o‘quv muddatining uzunligi, mudarrislarning chalasavodliklari, dasturlarning xastdan uzoqdigini, o‘qitish usullarining eskirganligini tanqid qiladi. Shu bilan birga Buxoroda ilm olish uchun sharoitlar borligin ko‘rsatib o‘tadi: "... bugun ilm olish uchun sizning shahringizda barcha sharoit mavjuddir. Masalan, bir johil millatining olim bo‘lishi uchun uch narsa zarurddir: pul, madrasa. Sizning Buxorongizda madrasa ham, pul ham bor, chunki bu vaqflarning barchasi ilm olish uchun vujudga kelgan; faqat shuni aytish kerakki, sizlarning dars berish va dars olish tartiblaringiz oson"²⁸.
SHunday qilib, Fitrat Buxorodagi eski maktab va madrasalar-da o‘qitish talabga javob bermay qo‘yganligani ko‘rsatib, ularning o‘rniga yanga usulda o‘qitiladigan maktablar ochishni, xalq ta’limi-ning o‘rta asrchilik tizimini davr talabiga javob beradigan tizim bilan almashtirishni yangi maktab va yanga o‘qitish uslubini yoqlab chiqadi.
Asrimiz boshlariga kelib qator ilgor ziyolilar yangi usul maktablari tashkil etadilar. 1903 yilga kelib 102 ta boshlangich, 2 ta jadid maktabi bo‘lib, ularning 6 tasi Buxoro amirligida, 8 tasi Xiva xonligida edi.
1902-1903 yillarda Kaipov degan tatar o‘qituvchisi eski maktabni yangi usulda o‘qitiladigan maktabga aylantiradi. Buxoroda ochilgan bu maktab ham tez vaqt ichida yopiladi.
1907 yilda Buxoroda rus va tatarlarning bolalari uchun yangi maktab ochilib, bunga mahalliy xalq bolalari qabul qilinmaydi. Bunda tatar tili yangi tovush usulida o‘rgatiladi.
Profsssor K.E.Bendrikov 1905-1907 yillarda yanga usul maktablari nihoyatda rivojlanib, ularda asosan qrim tatar o‘qituvchilari ta’lim-tarbiya ishlarini olib borganligini yozadi.
Buhoroda mahalliy bolalarning ta’lim-tarbiya olishi uchun birinchi yangi usuldagi maktab 1908 yil oktyabrda ochiladi. Buni asosiy tashkilotchisi Mirzo Abdul Vohid bo‘lib, o‘qish fors tilida, ibtidoiy toifaga mansub madrasalar soni yuzdan oshiq bo‘lib, ularning yillik umumiy vaqfi 500 ming tanga bo‘lgan.
Figrat Buxoroda uch yuzga yaqin ibtidoiy maktablar borligini aytib, lekin ta’lim tarbiya berish, axloqiy sifatlarni shakllantirishda hech qanday ahamiyati qolmaganligini ko‘rsatadi. U maktabni jamiyat rivojini ta’minlovchi asosiy manbalardan biri bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydi. Maktab bolalarga tarbiya berib, jamiyatdagi buzuqliklar, badahloqliklar, o‘g‘rilik va razolatni yo‘qotishi lozim deb biladi. Lekin bu davrdagi maktablar uning talablariga javob bera olmasdi.
SHunday qilib, Fitrat Buxorodagi eski maktab va madrasalarda o‘qitish talabga javob bermay qo‘yganligini ko‘rsatib, ularning o‘rniga yangi usulda o‘qitiladigan maktablar ochishni, davr talabiga javob beradigan tizim bilan almashtirishni yangi maktab va yangi o‘qitish uslubini ishlab chiqadi.
Tadqiqot natijasida Fitratning fanlarni tasniflash tizimi Ibn Sinoning "Ash Shifo" asarida berilgan tasniflash tizimiga yaqinligini aniqladik. Ibn Sino bu asarida 22 ta fanni tasniflab, xar biriga bag’ishlab alohida kitob yozadi. Fitrat esa bunga hisob, jabr, handasa, astronomiyani kiritib, musiqani alohida go‘zal san’atlarga qo‘shadi.
Ibn Sino tabobat ilmini bu tasnifga kiritmasdan, unga bag‘ishlab alohida asarlar yozadi. Fitrat esa tabobatni tabbiyot ilmlariga kiritadi.
Fitrat ham fanlarni tasniflashda tabiiy ilmlarga alohida ahamiyat beradi. Inson bilimi va dunyoqarashini o‘stirishda bu ilmlarning o‘rganilishini muhim deb biladi. Shuning uchun u “O‘quv” darsligiga ham tabiiy ilmlarni o‘rganishga qaratilgan materiallarni ko‘proq kiritadi. Darslikdagi hikoyalarning deyarli yarmisi tabiiy fanlar: geografiya, astronomiya, zoologiyadan ma’lumotlar beradi.
Fitrat Forobiynnng “Qanday qilib ta’lim berish yoki ta’lim olish, qanday qilib o‘z fikrlarini ifodalash, so‘rash va javob berish masalalariga kelganimizda men fanlar ichida eng birinchi fan til haqidagi fandir; ikkinchi fan grammatika; uchinchi fan mantiq; to‘rtinchi fan poetikadir, - deb tasdiqlayman”, - degan qarashlariga qo’shiladi va mutafakkirlarning ona tilini o‘rganish haqidagi g‘oyalariga ergashadi. Fitrat ona tilini o‘rganishning zaruryatini ko‘rsatish bilan birga, o‘zbek tilining muhim nazariy masalalarini ham ishlab chiqadi. O‘zbek alifbosi, imlosi va tilini tartibga soladi. U o‘zbek tilshunosligi rivojlanishiga, tilimizning leksik va stilistik me’yorlarini hamda adabiy tilning taraqqiyot yo‘llarini belgilashga, morfologayasi va sintaksisi qonuniyatlarini aniqlashga katta hissa qo‘shdi.
mumkinligini o‘quvchilarga misollar bilan ko‘rsatib beradi.

XULOSA

Fitrat shoir, dramaturg, musiqashunos, atoqli davlat, siyosat arbobi bo‘lishi bilan birga, yirik tilshunos va adabiyotshunos olim, Turkiston xalq ta’limi taraqqiyotiga muxim hissa qo‘shgan buyuk ma’rifatparvar va barkamol inson shaxsini tarbiyalash uchun kurashgan mohir pedagog hamdir. Fitratning ma’rifiy qarashlari o‘zbek va tojik xalqlarining tarixiy taraqqiyot natijasida shakllangan, Markaziy Osiyoning mashhur olim va mutafakkirlari, islom dinining kudratli ta’limoti, shuningdek XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy va siyosiy shart-sharoitlar, jadidizm mafkurasi hamda jadid ma’rifatchiligi g’oyalarining ta’sirida shakllandi. Xalqi va millatining porloq kelajagi, vatanining ozod va mustakilligi uchun kurash Fitrat hayoti mazmunining asosini tashkil etdi. U millatpatparvarlik va vatanparvarlik haqidagi qadriyatlarga tayanib, o‘zining shunga oid ta’limotini yaratdiki, bu hozirgi kunimizda vatanparvarlik mafkurasini yaratish va yoshlarni vatanni, millatni sevishga o‘rgatishda muhim yo‘llanma bo‘la oladi. Vatan, vatanpavarlik va insonparvarlikni eng yuksak axloqiy hislatlar deb bilib, uni juda qadrladi Vatanni “sajdagoh” deb atab, kishilarni uni sevishga, asrashga, unga sidqidildan xizmat qilishga chaqirdi.
Fitrat o‘zining ma’rifatparvarlik faoliyatida o‘lkada maorif va madaniyatni rivojlantirish, xalqni ma’rifatli qilish orqali mamlakatni yuksaltirish uchun harakat qildi. U yangi usul maktablar ochish, chet ellarga talabalar yuborib, malakali mutaxassislar tayyorlash ishiga rahbarlik qildi. Adib turli o‘quv yurtlarida o‘qituvchilik qilib, ko‘plab olim va pedagoglar tayyorladi. Qator darslik va o‘quv qo‘llanmalar yaratib, O‘zbskiston maorifi rivojiga katga hissa ko‘shdi. Olimning boshlangaih sinflar uchun yozgan “O‘quv” darsligi tilning sodda va ravonligi, bolaning yosh xususiyatlarni xisobga olinganligi, kundalik hayotiy voqealar aks ettirilganligi, undagi barcha hikoya va matnlarning ta’lim va tarbiyaviy xarakterda ekanligi ularning barchasi adib tomonidan yaratilganligi bilan xarakterli.