Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Kiris aǵzalardıń stillik ózgesheligi
Kiris aǵzalar pútin gápke yamasa onıń bir aǵzasına qatnaslı bolıp, sóylewshiniń sol gápke hár túrli modallıq, tuyǵı-sezimlik, kúsheytiwshilik, pikirdiń izbe-izligi t.b. sıyaqlı mánilerdi beredi. Kiris aǵzalardıń stillik xızmet atqarıwı tómendegi jaǵdaylarda anıq kórinedi:
1.Kiris aǵzalar gáp ishinde tákirarlanıp aytılǵanda, stillik xızmet atqaradı. Gáp ádettegiden góri modallıq, emocional-ekspressivlik mánige iye boladı. Mısalı: Álbette, álbette, waqıt tawıp ózim xabar alaman. Yaqshı, yaqshı, men bir oylanıp kóreyin, erteń aytaman.
2.Bir gáptiń quramında hár túrli mánidegi kiris aǵzalar ekew yáki onnan kóbirek bolıp kelgende de, gáptiń mánisi stillik jaqtan kúsheytilip, tásirli aytıladı. Mısalı: Yaqshı, qáne, shalǵayımdı jiber! – dedi Shundıy peshin tartıp. Áne, durıs, sóytpese bardamlınıń, para bergenniń isi júrmeydi, - dep at qostı mına jaqtan Tájen.
3.Kiris aǵzalardıń stillik ózgesheliklerge iye bolıp, tásirli aytılıwı kiris aǵza xızmetinde kelgen sózlerge hám onıń gápte qollanılıw sıpatına baylanıslı bolıp ta keledi. Máselen, kiris aǵza tańlaq, awa, joq sózlerinen, emocional mánide qollanılǵan siltew almasıqlarınan bolǵanda, gápke tásirsheńlik máni beredi. Mısalı: Pay, ózińiz kútá qayırqom, teńi-tayı joq adam ekensizdaǵı. Qáne, bul jerge tógindi qaydan alar ekenbiz. Áne, shardaranıń ústi qız-kelinsheklerge tolıp ketti.
KIRIS GÁP
Kiris gápler dúzilisi jaǵınan kiris aǵzalarǵa qaraǵanda keńeyip gáplik belgige iye boladı. Olar tiykarǵı gápten intonaciya arqalı bólinip aytıladı. Mısalı: Ózińiz bilesiz, qánigeler tayarlaw bas másele bolıp otır. Nesiybeli aytqanınday, ol awıl keńestiń xatkeri bolıp shıqtı.
Kiris gápler quramı jaǵınan eki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı bolıp keledi. Mısalı: Ózim bilemen, olardıń zeynine tiymey jasırın ruxsat berip qoyıppan (eki bas aǵzalı kiris gáp). Bilemen, shoshańlap taǵı da gápti ózi baslaydı (bir bas aǵzalı kiris gáp).
Sóylewshi óz pikirine qosımsha pikir bildirip kelgen gáplerge kiris gáp delinedi.
Kiris gápler, kiris aǵzalar sıyaqlı, tiykarǵı gápte aytılǵan pikirge qatnaslı isenim bildiriw, tastıyıqlaw, keshirim soraw, dıqqat awdarıw, eske túsiriw t.b. mánilerdi ańlatadı. Mısalı: Men oylayman, bul jer keleshekte gúllengen mákanǵa aylanadı (isenim bildiriw). Siziń aytqanıńız durıs, ol haqqında men hesh nárse oylamaǵan edim (tastıyıqlaw, maqullaw). Serledińiz be, kókmar qaysı atlınıń qolında kóp boldı? (dıqqat awdarıw) Ózińiz bilesiz, jawdıń beti qayttı (eske túsiriw). Kim bilsin, onıń da óz oylaǵanı bar shıǵar (boljaw).
Kiris gápler kiris gáp xızmetinde keliwine baylanıslı kóbinese gáptiń basında keledi. Kiris gápler dúzilisi jaǵınan ádettegi jay gáplerdiń túrleri menen birdey (bir bas aǵzalı, eki bas aǵzalı, keńeytilgen, keńeytilmegen) bolıp keledi. Eki bas aǵzalı kiris gáplerdiń bas aǵzaları tómendegi sóz shaqaplarınan boladı:
1.Baslawısh betlew, ózlik almasıqlarınan, bayanlawısh betlew formasındaǵı feyilden boladı. Mısalı: Men aytsam, ayırım adamlardıń tańlanıwı itimal. Ózińiz ayıplısız, ózińizge bekitilgen jumıstı tolıq orınlay almaǵansız.
2.Baslawısh soraw almasıqlarınan, bayanlawısh modal sóz mánisindegi feyilden boladı. Mısalı: Kim bilsin, jastan miynet kórmey sada ósken bala shıǵar.
3.Baslawısh atlıq hám betlew, siltew hám ózlik almasıqlarınan, bayanlawısh -ǵanday/-gendey formalı hal feyilden boladı: Sol aytqanday, ıssı bıyılǵı jılı baslandı ǵoy.
Bir bas aǵzanıń qatnasınan dúzilgen gápler bir bas aǵzalı kiris gáplerdiń dúzilisin payda etedi. Olardıń bayanlawıshları tómendegi sóz shaqapları arqalı dúziledi:
1.Bayanlawısh betlik formasındaǵı shárt meyilden boladı. Olar keńeytilgen hám keńeytilmegen túrde kele beredi. Mısalı: Jaqsılap názer salsam, onıń bir kózi kórmeydi eken. Rasın aytsam, onıń talapshańlıǵına ózim de hayran qaldım.
2.Bayanlawısh betlew formasındaǵı anıqlıq meyilden boladı: Endi bildim, bayaǵıdan berli qurı dalaǵa masayrap júrgen ekenmen. Ayttım ǵoy, biz adam tanıymız.
3.Bayanlawısh buyrıq meyil formasında keledi: Abaylı bol, inim, tús degen shámshil boladı. (Kiris gápler mánisi hám dúzilisine qaray joqarıdaǵılardan basqa da birqansha xızmetlerde jumsala beredi)