Menshikli qospa atlıqlardıń imlası
Qospa atlıqlar da dara atlıqlar sıyaqlı, ǵalabalıq hám menshikli atlıq bolıp bólinedi. Galabalıq atlıqlar ulıwmalıq zattı ataydı. Olar kishi hárip penen jazıladı: qoy qora, temir pesh, qarabaraq, awıl xojalıǵı t.b.
Menshikli qospa atlıqlar adam yamasa bir zattıń menshikli atın bildiredi. Olar bas hárip penen jazıladı. Menshikli atlıqlardıń bas hárip penen jazılıwında óz ara ózgeshelikler bar.
Birikken menshikli atlıqlardıń (adam atları, qala, awıl, jer, suw, aspan deneleri atlarnıń) dáslepki háribi bas háripten baslanıp birigip jazıladı: Sultanbek, Aysánem, Bozataw, Qaraózek, Mayjap, Ámiwdarya, Temirqazıq, Ómirzaya t.b.
Dizbekli qospa atlıqlardıń jazılıwı eki túrli boladı:
Mámlekettiń, respublikanıń hám onıń joqarı shólkemleriniń atları, joqarǵı shólkemlerdiń húrmetli ataqlarınınıń hárbir sózi bas háripten baslanıp jazıladı: QR Joqarǵı Keńesi Prezidumı, QR Ministrler Keńesi, Ózbeksatn Qaharmanı t.b.
Mámleketlik hám respublikalıq mákeme, kitap, jurnal, xojalıq hám basqalardıń menshikli atlarnıń tek birnshi sózi bas háripten baslanıp jazıladı: QR Mádeniyat ministrligi, QR Xalıq bilimlendiriw ministrligi, “Qaraqalpaq qızı” romanı, “Qırq qız” dástanı t.b.
Anıq hám abstrakt atlıqlar
Anıq (konkret) atlıqlar kóz benen kórip, qol menen uslawǵa bolatuǵın zatlardıń atların, sonday-aq sanawǵa bolatuǵın hárqıylı qubılıslardıń atların bildiredi. Mısalı: jay, terek, jurnal, qoy t.b.
Abstrakt (qıyalıy) atlıqlar kóz benen kórip, qol menen uslawǵa bolmaytuǵın zat mánisindegi túiniklerdiń atların bildiredi. Mısalı: bilim, ókinish, erlik, oy, qıyal, aqıl t.b.
Betlik hám betlik emes atlıqlar
Atlıq kim yamasa ne sorawına juwap beriwine qaray betlik hám betlik emes bolıp ekige bólinedi.
Adamlardı bildirip kim? sorawına juwap beretuǵın atlıqlar betlik atlıqlar dep ataladı. Betlik atlıqlar betlik jalǵawların qabıl etedi.Mısalı: oqıwshıman, oqıwshısań, oqıwshımız, oqıwshısız t.b.
Adamnan basqa tiri maqluqlardı hám jansız predmetleri bildirip ne? sorawına juwap beretuǵın atlıqlar betlik emes atlıqlar dep ataladı. Olar betlik jalǵawların qabıl etpeydi. Mısalı: sıyır, pıshıq, ǵarǵa, terek, diywal, aǵash, gúl t.b. Betlik emes atlıqlar óziniń tuwra mánisinde qollanılǵanda betlenbeydi, biraq stillik talapqa ılayıq awıspalı mánide qollanılǵanda ǵana betlenedi. Mısalı: Sen bir qızıl gúlseń qızlar ishinde. (A.Muwsaev). Sen naǵız túlkiseń.
Adamǵa qatnaslı qollanılǵanda, basqa atawısh sózler de (kelbetlik, sanlıq, almasıq) betlik qosımtaların qabıl etedi. Mısalı: Sen mennen de ójetseń. Oqımıslısız nayatıy danasız.
Dostları ilə paylaş: |