Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti



Yüklə 0,6 Mb.
səhifə58/248
tarix02.12.2022
ölçüsü0,6 Mb.
#71983
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   248
Abituriyentler ush n Qaraqalpaq tili p ninen qollanba quwat Jare

Atlıqtıń betleniwi
Atlıq sózler betlenedi. Betlik jlaǵawları qosılıwı arqalı olar zattıń kim ya ne ekenligin ańlatadı. Atlıq sózler úsh bette birlik hám kóplik sanlarda sáykes betlik jalǵawların qabıl etedi. Tek úshinshi bettiń jalǵawları bolmaydı. Sonlıqtan 3-bette jalǵawsız qollanıladı. Mısalı:

Bet

Birlik san

Kóplik san

I-bet

-man, -men, -ban, -ben, -pan, -pen

-mız, -miz, -bız, -biz, -pız, -piz

II-bet

-sań, -seń

-sız, -siz

III-bet

jalǵawı joq

jalǵawı joq

Mısalı:

Bet

Birlik san

Kóplik san

I-bet

paxtakeshpen, balaman

Paxtakeshlermiz, balalarmız

II-bet

paxtakeshseń, balasań

Paxtakeshlersiz, balalarsız

III-bet

Paxtakesh, bala

Paxtakeshler, balalar

Betlik jalǵawlı atlıq sózler bolımlı mánide de, bolımsız mánide de qollanıladı. Atlıq sózde bolımsız máni emes sóziniń qollanılıwı arqalı bildiriledi. Bunday jaǵdayda betlik jalǵawı emse sózinen keyin jalǵanadı. Mısalı: oqıwshı emespen, oqıwshı emesseń, bala emespen, bala emessiz t.b.
Atlıqtıń tartımlanıwı
Tartım jalǵawı atlıq sóz ańlatatuǵın zatıń kimge ya nege yaǵnıy qaysı betke tiyisli ekenligin bildiredi. Atlıq sózlerdiń tartım jalǵawları menen ózgeriwi atlıqtıń tartımlanıwı dep ataladı.

Birlik san
1-bet: -ım, -im, -m
2-bet: -ıń, -iń, -ń
3-bet: -ı, -i, -sı, -si

Kóplik san
-ımız, -imiz, -mız, -miz
-ıńız, -ińiz, -ńız, -ńiz
-ları, -leri

kitabım (kitap meniki yaǵnıy maǵan tiyisli)


kitabıń (kitap seniki yaǵnıy saǵan tiyisli)
kita (kitap onıki yaǵnıy oǵan tiyisli)



Birlik san
1-bet: mektebim, mekteplerim
2-bet: mektebiń, mektepleriń
3-bet: mektebi,

Kóplik san
mektebimiz, mekteplerimiz
meketbińiz, mekteplerińiz
mektepleri

Tartım jalǵawları atlıq sózlerge qosılıp daramánide de, sheriklik mánide de qollanıladı. Dara mánide atlıq sóz ańlatqan zattıń jeke (bir) adamǵa tiyisli ekenligin bildiredi. Mısalı: dápterim, dápteriń, dápteri. Bunda dápterdiń bir adamǵa (maǵan, saǵan, oǵan) tiyisli ekenligin bildirip tur, al sherikli mánide qollanılǵanda atlıq sóz ańlatqan zattıń birneshe adamǵa tiyisli ekenin, ortaq ekenin bildiredi. Mısalı: atızımız, atızıńız, atızı. Bunda atızdıń birneshe adamǵa (bizlerge, sızlerge, olarǵa) ortaq ekenligin ańlatıp tur.

Yüklə 0,6 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   248




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin