Tartım jalǵawları
Dawıslı seske pitken sózden soń
|
Dawıssız sózge pitken sózden soń
|
Betler
|
Birlik san
|
Kóplik san
|
Birlik san
|
Kóplik san
|
I bet
|
-m
|
-mız, -miz
|
-ım, -im
|
-ımız, -imiz
|
II bet
|
-ń
|
-ńız, -ńız
|
-ıń, -iń
|
-ıńız, -ińiz
|
III bet
|
-sı, -si
|
-ları, -leri
|
-ı, -i
|
-ları, -leri
|
Tartım jalǵawları tómendegi jaǵdaylarda jalǵanadı:
1.Zat ta, onıń iyesi de birlik sanda keledi:
I. Meniń qálemim, meniń ajapam
II.Seniń qálemiń, seniń ajapań
III.Onıń qálemi, onıń ajapası
2.Zat birlik sanda, iyesi kóplik sanda keledi:
I. Bizlerdiń Watanımız, bizlerdiń ákemiz
II Sizlerdiń Watanıńız, sizlerdiń ákeńiz
III. Olardıń Watanı, olardıń ákesi
3.Zat kóplik sanda, iyesi birlik sanda keledi:
I. Meniń kitaplarım, meniń úkelerim
II. Seniń kitaplarıń, seniń úkeń
III Onıń kitapları, onıń úkeleri
4.Zat ta, onıń iyesi de kóplik sanda keledi:
I. Bizlerdiń dápterlerimiz, bizlerdiń aǵalarımız
II. Sizlerdiń dápterlerińiz, sizlerdiń aǵalarıńız
III. Olardıń dápterleri, olardıń aǵaları
Atlıqtıń birlik hám kóplik sanlarda qollanılıwı
Atlıq sózler birlik hám kóplik sanlarda qollanıladı. Olar birlik sanlarda qollanılǵanda zattıń birew ekenligin bildiredi. Qaraqalpaq tilinde atlıqtıń birlik san formasın ańlatatuǵın arnawlı jalǵawı joq, biraq onıń birlik sanda ekenligi sanap kórsetiwge bolmaytuǵın birlik mánisi arqalı bildiriledi. Mısalı: kitap, taw, terek, bala t.b.Damir Biyimbetov
Tek birlik sanda danalap sanawǵa bolmaytuǵın tómendegi atlıqlar qollanıladı: 1) menshikli atlıqlar: Aziza, Aral, Kavkaz 2) abstrakt atlıqlar: haqıyqatlıq, jaqsılıq: 3) zatlıq atlıqlar: un, suw, may, gósh, altın 4) jup zatlardı bildrietuǵın atlıqlar: kóz, ayaq, qulaq, ayaq, etik, mási t.b.
Atlıqtıń kóplik sanda qollanılıwı zattıń kópligin bildiredi. Atlıqtıń kóplik túri –lar, -ler qosımtalarınıń qosılıwı arqalı jasaladı. Mısalı: balalar, terekler, kitaplar, oqıwshılar, t.b. Atlıqtıń –lar, -ler qosımtası atlıqtıń san kategoriyasın jasawshı morfologiyalıq usıl retinde úyreniledi. Atlıqtıń kóplik mánisi leksikalıq hám sintaksislik usıllar arqalı da bildiriledi:
Leksikalıq usılda bazıbir atlıqlar kóplik qosımtalarsız-aq kóplik mánide qollanıladı. Jámlewshi, zatlıq hám jup atlıqlar óziniń semantikası boyınsha jıynaqlaw, ulıwmalıq, kóplik mánilerdi ańlatadı: xalıq, alaman, qoy, mal, elat, biyday, shash, qum, topıraq, shóp, qazaq, ózbek t.b. Tarı ektim, biyday aldım. Usılay qollanılıw tilimizde qáliplesken. Tarılar ektim, biydaylar aldım demeymiz. Solay bolsa da, sóylew usılınıń talabına qaray bunday sózlerdiń de –lar, -ler qosımtasın qabıl etetuǵın orınları da bar: biydaylar ırǵalıp tur, tarılar dizege keledi.
Dostları ilə paylaş: |
