Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

1.Jay baslawıshlar dara bir sózden yamasa iyelik sepligindegi atlıq penen ataw sepligindegi kómekshi atawıshlardıń dizbeginen boladı. Mısalı: Úshewi piyadalap ǵawashalardı aylanıp shıqtı. Olar bir nárselerdi oylastı. Shertektiń ishi jaqsı bezelgen edi. Baǵdıń dógeregi diywal menen qorshalanǵan.
2.Qospa baslawıshlar qospa sóz hám sintaksislik bólekke bólinbeytuǵın sóz dizbegi arqalı bildiriledi. Mısalı: Ózbekstan Respublikası 1991-jılı ǵárezsizligine eristi. Ot jaǵıw, kir juwıw Aysánemniń belgili isi boladı. Ayzada ekewmiz fermada sawınshı bolıp isleymiz. Tawmurat degen jigit sporttı jaqsı kóredi.
3.Keńeytilgen baslawısh kelbetlik feyil hám háreket atı feyil basaqarıwındaǵı toplamlardan boladı. Mısalı: Kópti jamanlaǵan kómiwsiz qaladı. Eki kemeniń basın uslaǵan suwǵa ketedi. Talantsız kisini tárbiyalaw – ómirdi zaya ótkiziw degen sóz.
Esletpe: Iyelik sepligindegi atlıq tartım qosımtalı kómekshi atawısh penen dizbeklesip kelgende iyelik sepligi jalǵanbay keliwi de múmkin. Bunday jaǵday da jay baslawısh boladı. El sheti kórinbeydi. Toǵay ishi meńrewlik. Bul jerge, hátteki adam izi túspegen.
Bayanlawısh
Baslawıshtıń kim, ne haqqında is-háreketin, hal-jaǵadayın, jańalıq xabarın bildiretuǵın bas aǵzaǵa bayanlawısh delinedi. Bayanlawısh ne qıldı? ne isledi? kim? ne? qanday? qansha? qalay? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Bıyıl báhár erte baslandı. Biraq jawıngershilik kóp boldı. Sebepsiz kúlki – biyádeplik belgisi. Bayanlawıshtı anıqlaw belgileri tómendegiler: 1) gáptiń tiykarın dúzetuǵın bas aǵza 2) baslawıshtıń is-hárekein, hal-jaǵdayın, jańalıǵın xabarlaydı. 3) is-hárekettiń máhállik belgisin kórseted. 4) betlik qosımtalı kelip, baslawısh penen kelisiw jolı menen baylanısadı. 5) orın tártibi jaǵınan baslawıshtan soń keledi. 6) kóbinese betlik qosımtalı anıqlıq meyilden, atlıq, kelbetlik hám t.b. sóz shaqapları arqalı bildiriledi.
Bayanlawıshlar qanday sóz shaqabınan bildiriliwine qaray feyil bayanlawıshlar hám atawısh bayanlawıshlar bolıp bólinedi.
Feyil sózlerden jasalǵan bayanlawıshlardı feyil bayanlawısh deymiz. Olar kóbinese feyildiń anıqlıq meyilinen bolıp, úsh máhálde de qollanıladı. Mısalı: Kemeler arnanıń janına kelip toqtadı. Olar házir ǵana keldi. Qar jawıp tur.
Atawısh sózlerden jasalǵan bayanlawıshlardı atawısh bayanlawısh deymiz. Olar feyilden basqa atawısh sóz shaqapları: atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, ráwish hám modal sózlerden jasaladı:
1.Ataw sepligindegi atlıqtan jasalǵan bayanlawısh: Ashıw dushpan, aqıl – dos.
2.Barıs sepligindegi atlıqtan jasalǵan bayanlawısh: Bul sawǵa úkeme.
3.Shıǵıs sepligindegi atlıqtan jasalǵan bayanlawısh: Táǵdir Alladan. Barlıǵı quwanıshtan.
4.Orın sepligindegi atlıqtan jasalǵan bayanlawısh: Onıń úyi Shımbayda. Úydiń gilti anamda.
5.Kelbetlikten jasalǵan bayanlawısh: Ladan dostan aqıllı dushpan jaqsı. Ol menen úlken.
6.Bayanlawıshlıq sózden jasalǵan bayanlawısh: Jerde qar bar. Onda uyat joq.
7.Sanlıqtan jasalǵan bayanlawısh: Úsh jerdegi úsh – toǵız. Onıń balası - besew.
8.Almasıqtan jasalǵan bayanlawısh: Seniń izlegen kitabıń – usı. Sizlerdiń basshıńız – men.
9.Ráwishten jasalǵan bayanlawısh: Keńesi – búgin, toyı – erteń. Jaylawda mallar kóp. Qızketkenniń keleshegi aldında.