Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan,
Udayına xızmet etkil xalıq ushın, - dep aytqanı bar. (I.Yusupov)
Citatalarǵa mısallar
(yadlaw shárt)

1. 
   “Ádalatsızlıq húkim súrgen jerde satira kóbirek rawajlandı” (A.P.Chexov)
   
2. 
   “Qaraqalpaq xalqınıń mádeniy tariyxı, til ózgesheligi XV ásirden baslanıwına qarmastan onıń mádeniy iskerleriniń ómiri hám dóretiwshiligi ele tolıq úyernilmegen” V.G.Belinisky'>(S.Malov)
   
3. 
   “Frazeologiaylıq sóz dizbekleri sózlik quramda tildiń xalıq tulǵası, xalıq tiliniń túp baylıǵı” V.G.Belinisky
   
4. 
   “Tariyxshı bolǵan waqıyanı jazadı, al jazıwshı bolsa bolıwı múmkin waqıyanı jazadı” (V.G.Belinisky)
   
5. 
   “Ájiniyaz túrkmenler arasınan baspana tapqan hám olardıń járdemi menen Qońıratqa qaytıp kelgen”. (Q.Bayniyazov)
   
6. 
   “Poema turmıs shınlıǵın súwretleydi, oǵan qosımsha ómirdiń iri faktlerine umtıladı, jay turmıslıq prozaǵa jol bermeydi, ómirdiń tek poetikalıq jaǵın aladı” V.G.Belinisky
   
7. 
   “Sóz sheberi bolǵan jazıwshınıń eń baslı qunlılıǵı onıń durıslıqtı súwretlewinde” (V.Bartold)
   
8. 
   “Bul dunyada heshkim gúldiń sebeti bola almas, biraq qalay bolǵanda da adamnıń óz jaslıǵı menen iz qaldırǵanı jaqsı”. (Álisher Nawayı)
   
9. 
   X-XV ásirdegi parsı-tájik ádebiyatı pútkil dúnyanı óz awzına qarattı.Olar átirapına kóp ǵana shıǵıs shayırların jámley alǵanı ushın da “Shıǵıs klassikleri” atandı” (EE.Bertels)
   
10. 
    “Men XIX ásirde jasaǵan belgili qaraqalpaq shayırı Ájiniyazda Maqtumqulınıń ádewir awdarmaların ushırattım” (Seyid Qarriev)
    
11. 
    “Bul dúnyaǵa úlken shadlıqlar menen keleseń, sońınan ondaǵı opasızlıqlardı kórip, tuwılǵanıńa pushayman jeyseń” (Omar Hayyam)
    
12. 
    “Qaraqalpaqlar sahradǵı eń birinshi shayırlar hám baqsılar” (Sh.Waliyxanov)
    

QOSPA GÁP
Qospa gápler haqqında túsinik
Qospa gápler eki yamasa birneshe jay gáplerdiń mánilik hám sintaksislik baylanısınan dúziledi. Mısalı: Átirapta padalardıń tuyaǵı menen tozǵıǵan shańlar jerge shógip, túnlerde jutılǵan otlar sónip qaldı. Kún birotala jılıtıp ketkennen keyin, shopanlar tawdaǵı jaylawǵa kóshe baslaydı. Awıl arası tım-tırıs: iyt úrmeydi, adam júrmeydi. Bul qospa gáplerdiń hámmesi de óz baslawısh hám bayanlawıshına iye bolıp, mánilik hám sintaksislik jaqtan baylanısqan.
Eki yamasa birneshe jay gáplerdiń máni hám sintaksislik baylanısınan dúzilip, bir pútin qospa oydı bildiretuǵın gáplerge qospa gáp delinedi. Qospa gáplerdiń quramındaǵı jay gápler tómendegi grammatikalıq qurallar arqalı baylanısadı:

1. 
   Dánekersiz, intonaciya arqalı baylanısadı. Mısalı: Gúlásen qonaq penen sestin shıǵarıp sálemlesti, Petka kúlip iyegin qaqtı. Báhár keldi, terekler bórtik shıǵarıp atır.
   
2. 
   Dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózler arqalı baylanısadı. Mısalı: Asqar átirapqa, biraq heshnárse kórinbeydi. Men bul balanı húrmetleymen, óytkeni ol meniń sezimimdi oyattı. Bala úyine juwırıp kelemen degenshe, avtorklavkada úylerdiń artı menen jaqınlap kelip qalǵan edi.
   
3. 
   Bayanlawısh formaları arqalı baylanısadı:
   

1. 
   dáslepki jay gáptiń bayanlawıshı hal feyil hám hal feyildiń tirkewishli keliwi arqalı: Ay batıp, qalıń toǵayǵa qarańǵılıq shókti. Jerdiń ústinde háreket toqtap qalǵanday, bir kese shay ishim tınıshlıq shókti. Sen ketkeli beri, qashan keler dep kútip otırman.
   
2. 
   dáslepki jay gátiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń seplik qosımtalı hám tirkewishli bolıp keliwi arqalı: Sabaq pitkennen, ol bizlerdi jıynap aldı. Ol jańa birde qoy qorasın kórip kelgende, burshaq túwe lám de joq edi. Mektepte oqıw tamam bolǵannan keyin, Abdulla aǵasınan aladana berdi. Ol kelgen waqıtta, bizler jolǵa shıǵıp tur edik.
   
3. 
   dáslepki jay gáptiń bayanlawıshı atawısh feyildiń seplik qosımtalı hám tirkewishli bolıp keliwi arqalı: Áliy ketiwden, Begis penen Mırjıq Aydosqa alma-gezek alıp topıldı. Suw keliwi menen, bul jerler gúl jaynap ketedi.
   
4. 
   dáslepki jay gáptiń bayanlawıshı -sa/-se qosımtalı shárt meyil arqalı baylanısadı: Suw jerdiń ústine shıqsa, Qızılqum ırǵalǵan egislik boladı. Jumagúl jıllı sózge jadırasa da, Sernazardıń júzi solıńqı edi.
   

4. 
   Qatnaslıq sózler arqalı baylanısadı. Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi bir-biri menen baylanıstırıwshı dánekerlik xızmettegi kim-ol, ne-sol, qayda-sonda, qanday-sonday, qay jerde-sol jerde, qalay-solay, qansha-sonsha hám t.b. sıyaqlı soraw, siltew almasıqları, geypara ráwishler qatnaslıq sózler dep ataladı. Qatnaslıq sózlerdiń soraw almasıqlar arqalı bildirilgen túrleri baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápinde, siltew almasıǵı hám ráwishler arqalı bildirilgen túrleri bas gápte qollanıladı. Mısalı: Kim jaman oqısa, sol jumıs islep te jarıtpaydı. Qazanǵa ne salsań, shómishke sol ilinedi. Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba sonnan júredi. Balasınıń islegen erlikleri ǵarrıǵa qanday unaǵan bolsa, Aysánemge de sonday unadı.