Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Qaraqalpaq tili túrkiy tilleriniń biri
I.Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tiller tuwısınıń (semyasınıń) túrkiy tiller toparına kiredi, al túrkiy tilerdiń bóliniwi boyınsha qıpshaq qáwiminiń toparına jatadı. Qıpshaq tilleriniń toparın hazırgi túrkiy tileriniń 11 tili quraydı. Sonıń 10 tili óziniń ádebiy tiline iye. (Qarayım tili ádebiy til ataǵına iye emes). Bul tiller batıs hám shıǵıs tilleri bolıp úlken eki toparǵa bólinedi.
Qıpshaq tilleriniń batıs toparı 9 tildi óz ishine qamtıydı. Olardıń toparı bir-birine tuwıslas jaqınlıǵı boyınsha úsh topardı dúzedi.

1. 
   qıpshaq-bolgar kishi toparı (tatar, bashqurt tilleri)
   
2. 
   qıpshaq-plovec kishi toparı (qarayım, qumıq, qarashay-balqar hám qırım tatarı tilleri)
   
3. 
   qıpshaq-noǵay kishi toparı (noǵay, qaraqalpaq, qazaq tilleri)
   

II.Al qıpshaq tilleriniń shıǵıs toparı qıpshaq-qırǵız kishi toparı eki tildi: qırǵız, altay (oyrat) tillerin óz ishine aladı.
Házirgi túrkiy tilleri burınǵń keńes awqamında 25 jaqın tuwısqan tillerdi óz ishine qamtıydı. Bul tillerde sóylewshi xalıqlar sanı boyınsha slavyan tillerinen sońǵı 2-orındı iyeleydi. Olar aymaqlıq (territoriyalıq) jaylasıwı boyınsha 5 toparǵa bólinedi.

1. 
   Birinshi toparǵa Litvanıń, Ukrainanıń batıs wálayatlarında hám Moldavanıń qublasında jasawshı gagauz, qırım tatarı hám qarayım tilleri kiredi.
   
2. 
   Ekinshi topardı Kavkazdaǵı túrkiy tiller: ázerbayjan, qumıq, qarashay-balqar, noǵay tilleri dúzedi.
   
3. 
   Úshinshi toparǵa Volga boyları hám Uraldaǵı túrkiy xalıqlar: tatar, bashqurt, shuvash tilleri kiredi.
   
4. 
   Tórtinshi toparǵa Orta Aziya respublikaları hám Qazaqstan xalıqları: ózbek, qaraqalpaq, qazaq, uyǵır, qırǵız, túrkmen tilleri kiredi.
   
5. 
   Besinshi topardı Sibirdegi túrkiy xalıqlardıń (yakut, tuba, altay, oyrat, xaqas) tilleri dúzedi.
   

Tariyxatan belgili, Skif (Saq), Úysin, Qańlı, Oǵuz, Qıpshaq qáwimleri Sibir, Qazaqstan, Orta Aziya, Edil (Volga), Kaspiy jaǵalawların erteden mákan etken. Biziń dáwirimizdiń besinshi ásirinen baslap, bul orınlarda túrkiy xalıqları jámlesip, túrkiy qaǵanatı (xanlıǵı) ornaydı. Házirgi túrkiy xalıqları dep atalatuǵın azerbayjan, túrkmen, ózbek, qazaq, qırǵız, qaraqalpaq xalıqlar túrkiy qaǵanatına birlesip, ruw-qáwimler tiykarında qáliplesken. Vásirden baslap usı atalǵan ruwlardıń bárine túsinikli ortaq túrkiy tili qáliplese baslaydı. Bul tilde VII-IX ásirler aralıǵındaǵı túrkiy jazıwı (ruwnalıq jazıw), soń uyǵır jazıwı paydalanılǵan.
IX ásirden baslap arablar házirgi Orta Aziya, Qazaqstan jerlerin basıp aladı. Nátiyjede túrkiy xalıqları X ásirden baslap arab álipbesindegi jazıwǵa kóshedi hám XI ásirden baslap arab álipbesine tiykarlanǵan shaǵatay tili túrkiy xalıqları ushın ortaq ádebiy til bolıp qáliplesedi. Bul arab álipbesine tiykarlanǵan shaǵatay ádebiy tili XX ásirdiń 30-jıllarına deyin Orta Aziya xalıqlarına, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń da jazba ádebiy tili retinde qollanılıp keldi.
Qaraqalpaq tiliniń túrkiy tilleriniń biri retinde óz aldına bóliniwi Altın Ordanıń qulaw dáwirinen sońǵı XV-XVI ásirlerge tuwra keledi. Bul dáwirde Altın ordanıń qulawı menen jeke-jeke xanlıqlar dúziledi. Jeke xanlıqlardıń dúziliwi menen ruw hám qáwimler xalıq bolıp birlesedi. Usı dáwirde qaraqalpaq xalqı Noǵay xanlıǵına siysiy jaqtan ǵárezli bolıp qaladı. Sońǵı tariyxıy sebeplerge baylanıslı qaraqalpaqlar noǵaylı awqamınan bólinip, Edil, Jayıq boyların taslap Sırdárya boylarına awısadı.
Qaraqalpaq sóylew tili ilimpazlardıń boljawına qaraǵanda, XI-XIII ásirlerdegi oǵuz-pesheneg qáwimleriniń shıǵıs hám batıs bóleginiń til ózgesheliklerin qabıl etiw tiykarında, XIV-XVI ásirlerdegi úlken Noǵay Ordasına qaraslı dáwirde qáliplesedi.
Qaraqalpaqstan Respublikası hám Ózbekstan aymaǵında jasawshı qaraqalpaqlardıń sanı 1989-jılǵı esabı boyınsha 411 mıńnan aslam adamdı quraydı. Qaraqalpaqlar Ózbekstan aymaǵında: Xorezm, Buxara, Nawayı, Ferǵana, Samarqand, Namangan, Ándijan, Surxandárya hám Tashkent wálayatlarında, Túrkmenstannıń Tashawız, Sharjaw wálayatlarında, Batıs Qazaqstanda, Rossiya hám Awǵansat mámleketlerinde jasaydı. Qaraqalpaq tili – milletiniń ana tili.
Házirgiq qaraqalaq sóylew tili, tiykarınan, arqa hám qubla dialekt bolıp ekige bólinedi. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki dialekt tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw menen qáliplesken.