Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti stansiya va podstansiyalarning elektr qismi

 
max
'
2
9
,
0
К
К

. 

---

5.1-rasm. Transformatorning kunlik yuklama grafigi orqali ikki pog„onali 
grafigini tuzish.
Misol: Grafikning ishlashi mobaynida (Ө
sov
) sovutuvchi muhitning o„rtacha 
haroratini bilgan holda M, D, DS, s sovitish tizimli transformatorlarning tizimli 
yuklamasining ruxsat etilgan davomiyligi h aniqlanadi. 
Misol: Havo harorati +20
0
, K
1 
= 0,5 va K
2
= 1,2 teng bo„lgandagi M (yoki 
D) sovitish tizimli transformatorning tizimli yuklamasining ruxsat etilgan 
davomiyligini h aniqlang. Shuningdek oldingi yuklamada K
1 
= 0,5 hamda havo 
harorati 0
0
bo„lganda ruxsat etilgan davomiy avariyaviy o„ta yuklanish K
2
= 1,7 
teng. 
3- jadval orqali K
1 
= 0,5 va K
2
= 1,2 teng bo„lgandagi h ni topamiz. K
2
= 
1,23 bo„lganda ruxsat etilgan davomiylik h = 6 soat. 
4-jadval orqali davomiy avariyaviy o„ta yuklanishni aniqlaymiz, h = 4 soat. 
Avariyaviy o„ta yuklanish natijasida izolyatsiyaning eskirishini 5.1 va 5.2 
jadvallar orqali aniqlanadi. 2-jadval orqali K
1 
= 0,5 va K
2
= 1,7 bo„lgandagi
izolyatsiyaning eskirishini topamiz, F=151. 5.1-jadval orqali koeffitsient 
10
,
0

f
aniqlaymiz. 
Izolyatsiyaning 
eskirishi 
«normal 
kunlar»da 
qo„yidagiga 
teng 
1
,
15
10
,
0
*
151


F
. 
Havo harorati +20
0
bo„lgan hamda K
1
va 
'
2
К
ma‟lum bo„lgan holatlar uchun 
ruxsat etilgan davomiy o„ta yuklanishni ikkita usul orqali aniqlab qo„yidagi 
jadvalga kiriting: 
Boshlangich yuklama koeffitsienti, K
1
0,4 
0,5 
0,6 
0,7 
0,8 
0,8 
1,0 
Maksimal yuklama koeffitsienti, K
2
‟ 
1,1 
1,2 
1,3 
1,4 
1,5 
1,7 
1,8 
Ruxsat etilgan davomiylik, h (graf.usul) 
Ruxsat etilgan davomiylik, h (jad.usul) 
Izolyatsiyaning eskirishi, F. 
5.1-jadval 
Avariyaviy o„ta yuklanishlarda transformatorning cho„lg„amlararo izolyasiyasini nisbiy emirilishi. 
φ
sov
40 
30 
20 
10 
0 
-10 
-20 
F 
10.00 
3.2 
1.00 
0.32 
0.1 
0.032 
0.01 
5.2-jadval 
M va D sovitish tizimi, h=4,0 soat 
K
2 
K
1
=0,25†1,0 va φ
sov
=20 
0
S bo`lganda F ni topish
φ
sov 
maksimal 
qiymatgacha 
ruhsati 
0,25 
0,4 
0,5 
0,6 
0,7 
0,8 
0,9 
1,0 
1,0 
0,02 
0,02 
0,03 
0,05 
0,08 
0,15 
0,35 
1,00 
1,1 
0,05 
0,06 
0,08 
0,10 
0,16 
0,27 
0,54 
1,35 
1,2 
0,13 
1,17 
0,21 
0,27 
0,38 
0,60 
1,05 
2,19 
40 
1,3 
0,42 
0,52 
0,64 
0,82 
1,11 
1,60 
2,53 
4,56 
30 
1,4 
1,47 
1,81 
2,19 
2,76 
3,64 
5,06 
7,48 
12,07 
20 
1,5 
5,62 
6,87 
8,23 
10,26 
13,32 
18,06 
25,71 
38,91 
10 
1,6 
23,39 
28,38 
33,83 
41,83 
53,69 
71,63 
99,64 
145,35 
0 
1,7 
105,5 
127,41 
151,16 
185,77 
236,48 
312,00 
427,32 
609,42 
-10 

---

1,8 
514,64 
619,20 
731,95 
895,24 
1132,51 
1481,95 
2007,52 
2820,01 
1,9 
2710,43 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
-20 
5.3-jadval 
φ
sov
=20 
0
S
h,s 
M va D 
DS va S 
K
1
=0,25†1,0 bo`lganda K
2 
ni topish 
K
1
=0,25†1,0 bo`lganda K
2 
ni topish 
0,25 
0,4 
0,5 
0,6 
0,7 
0,8 
0,9 
1,0 
0,25 
0,4 
0,5 
0,6 
0,7 
0,8 
0,9 
1,0 
0,5 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
1,98 1,81 1,00 1,63 
1,6 
1,58 1,55 1,52 1,47 1,41 1,00 
1,0 
1,97 1,92 1,87 1,80 1,71 1,57 1,00 1,49 1,47 1,45 1,43 
1,4 
1,37 131 1,00 
2,0 
1,66 1,63 
1,6 
1,56 1,51 1,45 1,35 1,00 1,34 1,33 1,32 
1,3 
1,28 1,26 1,22 1,00 
4,0 
1,37 1,35 1,34 1,32 1,29 1,25 1,19 1,00 1,21 
1,2 
1,19 1,19 1,18 1,16 1,13 1,00 
6,0 
1,25 1,24 1,23 1,21 1,20 1,17 1,13 1,00 1,15 1,14 1,14 1,13 1,13 1,12 1,10 1,00 
8,0 
1,18 1,17 1,17 1,16 1,15 1,13 1,09 1,00 1,11 1,11 1,10 1,10 1,10 1,09 1,07 1,00 
12,0 1,11 1,10 1,10 1,09 1,09 1,08 1,06 1,00 1,07 1,07 1,07 1,06 1,06 1,05 1,04 1,00 
24,0 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 
5.4-jadval 
φ
sov
=0 
0
S
h,s 
M va D 
DS
K
1
=0,25†1,0 bo`lganda K
2 
ni topish 
K
1
=0,25†1,0 bo`lganda K
2 
ni topish 
0,25 
0,4 
0,5 
0,6 
0,7 
0,8 
0,9 
1,0 
0,25 
0,4 
0,5 
0,6 
0,7 
0,8 
0,9 
1,0 
0,5 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
1,9 
1,9 
1,8 
1,8 
1,8 
1,8 
1,7 
1,7 
1,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
1,8 
1,7 
1,7 
1,7 
1,7 
1,7 
1,7 
1,6 
2,0 
2,0 
2,0 
2,0 
1,9 
1,9 
1,9 
1,9 
1,8 
1,6 
1,6 
1,6 
1,6 
1,6 
1,6 
1,6 
1,5 
4,0 
1,7 
1,7 
1,7 
1,7 
1,7 
1,7 
1,6 
1,6 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
8,0 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
12,0 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
24,0 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
1,5 
Hisobotni rasmiylashtirish. 
 
Hisobotda qo„yidagilar ko„rsatilishi lozim: Transformatorlarning o`ta 
yuklanishi haqida qisqacha ma‟lumot, hisob natijalari yozilgan jadvallar, 
laboratoriya ishidan qilingan xulosa. 
Sinov savollari.
1. Ruxsat etilgan davomiylik nimaga bog„liq.
2. Kuch transformatorlarning qanday sovitish tizimlari mavjud. 
3. Kuch transformatorlarida kuchlanishni rostlash qanday amalga oshiriladi. 
4. Kuch transformatorlarini sinashda qanday kattaliklar o„lchanadi. 
 
 
 
 
 
 
 

---

6 – LABORATORIYA ISHI 
 
O`ZGARUVCHAN TOK TARMOG‘IDA IZOLYATSIYA NAZORATI 
SXEMASINI TEKSHIRISH 
Ishdan maqsad:
Yuqori kuchlanishli uch fazali o`zgarmas tok tarmog„ida 
izolyatsiya nazorati uslublarini kuchlanish transformatori yordamida tekshirish. 
Qisqacha nazariy ma’lumot. 
Elektr tarmoq va qolaversa uning ayrim 
qismlarini ishonchli ishlashi butunlay uning elementlarining izolyatsiya darajasiga 
bogliq. Elektr tarmoqda eng keng tarqalgan shikastlanish faza izolyatsiyasining 
yerga nisbatan shikastlanishidir. Bu bir fazali yerga qisqa tutashuvga olib keladi. 
Yuqori kuchlanishli tarmoqlar izolyatsiyalangan neytralli (35 kV gacha 
kuchlanishli) va bevosita (110 kV kuchlanishli va yuqori). Izolyatsiyalangan 
neytralli tarmoqlarda bir fazali yerga tutashuv tokni avariyali oshib ketishiga olib 
kelmaydi. Chunki bu xolda tok sig„imiy tavsifga ega. Agar bu tarmoqning sig„imi 
katta bo`lsa, bir fazali toklarni yerga tutashuvini kamaytirish uchun, bu sig„imni 
maxsus induktivlik bilan kompensatsiyalashga to`g„ri keladi. Shuning uchun 35 kV 
kuchlanishli tarmoqlar – izolyatsiyalangan tarmoqli neytralli tarmoqlar, 
kompensatsiyalangan neytralli tarmoqlar nomini olgan. U holatda ham, bu holatda 
ham ular kichik tokli yerga tutashuvli tarmoqlardir.
Bir fazali yerga tutashuv bu tarmoqlarda yuqorida aytib o`tilganidek, 
tokning avariyaviy miqdorigacha oshishiga olib kelmaydi. Lekin fazalararo qisqa 
tutashuv vujudga kelish ehtimolligini oshiradi, bu esa katta toklar bilan bog„liq 
bo`ladi, shu holda releli himoyasi va avmomatikasi shikastlangan tarmoq qismini 
tezda o`chirish shart. 
110 kV va undan yuqori kuchlanishli tarmoqlarda bir fazali qisqa tutashuv 
tokni katta miqdorigacha oshirilishi, bu esa himoyaning tezkor ishlashishiga olib 
keladi.
Hamma stansiyalarida va nimstansiyalarda yerga nisbatan qanday bo„lmasin 
fazasi izolyatsiyasining sifatini o`zgarishini nazorat qiluvchi qurilmalar o`rnatiladi. 
Kichik tokli yerga tutashgan tarmoqlarda (35 kVgacha) u signalga ishlaydi , kata 
tokli yerga tutashgan tarmoqlarda (110 kV va yuqori) tokli himoya bilan birgalikda 
ishdan chiqqan elementlarni o`chiradi. 
Kuchlanish transformatori yordamida izolyatsiyani nazorat qilish amalga 
oshiriladi. Bunda kuchlanish transformatorining chulg„amlari yulduz- yulduz va 
yuduz – ochiq uchburchak sxemalari bo`ycha ulanadi.
6.2 – rasmda KT ni «yulduz – ochiq uchburchak» sxemaga ulanish 
sxemasi ko`rsatilgan. Normal holatda ochiq uchburchak chiziqishidagi kuchlanish 
barcha uch faza kuchlanishlari yig„indisiga va nolga teng. (6.3 a-rasm). 







0
c
b
a
chiq
U
U
U
U
Biror bir faza izolyatsiyasi shikastlanganda (A faza misolida ko`ramiz) 
undagi kuchlanish yangi qiymatni 
'
A
U
, bu qiymat birlamchi qiymatdan 
A
U

ga 
kamaygan. (6.3 b-rasm). 
A
A
A
U
U
U





'
'
ikkilamchi kuchlanish ham tegishli 

---

qiymatlarni qabul qiladi 
a
a
a
U
U
U






'
'
. Bunda shikastlangan fazalarning 
kuchlanishi, A fazaning kuchlanish isrofi qiymatiga oshadi: ya‟ni






A
B
B
U
U
U
'





A
B
U
Uc
U
'
Ochiq uchburchakda bu kuchlanishlar qo`shiladi, natijada uning chiqishida 
kuchlanish hosil bo`ladi. 
0
'
'
'





c
b
a
chiq
U
U
U
U
Bu qiymat bir fazali yerga tutashuvda paydo bo`ladigan nolinchi ketma-
ketlik kuchlanishning uchlanganiga teng.
0
3



U
U
chiq
Shunday qilib, ochiq uchburchak nolinchi ketma-ketlik kuchlanish filtridir. 
Uning chiqishlariga maksimal tok relesini ulaganda bitta rele bilan nolinchi ketma-
ketlik o`zgarishi kattaligini nazorat qilish imkoni paydo bo`ladi, shu bilan birga 
fazalarning yerga nisbatan qarshiligi haqida mulohaza qilish mumkin. Vizual 
nazoratni voltmetr yordamida amalga oshirish mumkin.
Bunday sxema yerga qisqa tutashuvdan himoyalovchi nolinchi ketma-ketlik 
himoyalarini ancha soddalashtiradi, ular signalga ham, o`chirishga ham ishlaydi. 
Ayniqsa, himoyalarni yo`naltirilgan qilib bajarish imkoniyati bor.
Yerga metal orqali tutashuv bo`lganda (o`tish qarshiliksiz), qisqa tutashuvni 
A 
fazasining 
birlamchi 
chulg`amiga 
keltirilgan 
qoldiq 
kuchlanish:






0
,
'
A
A
A
U
U
U
B va C fazalarning kuchlanishi esa chiziqli kuchlanishgacha, ya'ni 
3
gacha 
oshadi. Ochiq uchburchakda yig`ilib, ular chiqishda nolinchi ketma-ketlik 
kuchlanishining uchlangan qiymatini xosil qiladi.
a
c
b
a
chiq
U
U
U
U
U
U








3
3
0
'
'
'
6.1. KT chulg`amining “yulduz- yulduz” ulanish sxemasi. 

---

6.2. KT chulg`amining “yulduz- ochiq uchburchak ” ulanish sxemasi. 
6.3.A fazani yerga tutashganda kuchlanishning vektor diagrammalari.