Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

toza
(tosh. shev. 
pok, yuvilgan, iflos emas);
ко ‘p, juda, о ‘ta, haddan ziyod, mo
7; fa rg \ shev. -
ravish vazifasini
bajaradi: Toza keldingizmi?
Xorazm shev. -
tozalab turmoq
-
yoshartirib turmoq).
K o ‘rinadiki, uch mahalliy shevada ayni bir 
so‘z uch xil (bir-biridan keskin farq qiluvchi) m a’noda qoilaniladi. 
Ayni bir sintaktik konstruksiya turli shaklda b o ia d i: 
keta turib,
ketvotib
(tosh.sheva); 
ketyatip, ketayotip, ketatip
(farg‘.shevasida).
4-§. Qarindoshlik munosabatiga ko‘ra ayni bir maqomga ega 
insonni, o'ziga aloqadorligi turli nomda namoyon b o ‘ladi: 
oyi, opa,
ona
(tosh.shev.); 
aba, ena, aya, acha
(farg‘.shev); 
shesha
(qipchoq 
lahja); 
ada, doda, ota
(tosh.shev); 
dada, ota
(farg‘.shev). Shu va 
boshqa turlicha til hodisalari mavjudligi ayni bir tildagi turli lahja 
va sheva vakillari nutqini ham og‘zaki, ham yozma ko'rinishda bir 
xilga keltirish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Ana shu, umumxalq 
tilining qayta ishlangan, silliqlangan va muayyan m e’yorga 
solingan (liar bir lahja va sheva vakili uchun qaysidir darajada 
odatiylikdan uzoqlashgan) shakli adabiy nutq tarzida umumqabul 
etiladi.
5-§. Adabiy nutq umumxalq tiliga oid lahjalar, ulaming 
s’nevalarini ilmiy-fonetik, leksikologik va grammatik m e’yorlar 
asosida umumlashtiradi hamda umumxalq tili vakillari uchun 
birdek tushunarli shakl oladi.
6-§. Adabiy nutq tushunchasi, odatda, uslublar tushunchasi 
bilan bog‘lanadi. Ammo bu b ogianish bir tomonlama, Chunki 
nutqdagi uslublaming o ‘zi adabiy nutq ko‘rinishlari hisoblanadi. 
Ular adabiy nutq rivoji tarixida shakllangan muayyan belgilar 
majmuidan iborat boMadi. M azkur belgilarning bir qismi boshqa 
uslublarda takrorlanishi mumkin. Lekin bu takroriy belgilarning 
m a’lum shaklda birikishi va vazifasining o‘ziga xosligi bir 
uslubning ikkinchi uslubdan farqini belgilaydi.
92

---

Uslubiyat nima? Uning boshqa filologik fanlar bilan 
aloqadorligi qanday? Jurnalistika fakulteti talabalariga uslubiyat 
fanini o'qitishdan maqsad nima? Fanning vazifasi qanday? Bu va 
boshqa savollarga biz quyida to'xtalib o ‘tamiz.
Uslubiyat nutqiy (og'zaki va yozma) muloqot vaqtida til (til 
birliklari va kategoriyalari)dan foydalanish haqidagi fandir.
Uslubiyatda, asosan, “til birliklaridan foydalanish yoki “til 
birliklarining muayyan vazifani bajarishi haqida so ‘z boradi. Ana 
shu vazifa bajarishligiga ko‘ra, u funksiyaviy (vazifaviy) uslubiyat 
deb ataladi. 
“Til 
vositalaridan 
foydalanish ... 
ga tildan 
foydalanuvehi y a’ni nutq egasi nuqtayi nazaridan qarash lozim.
Til vositalari muayyan vazifa bajarar ekan, nutq egasining 
maqsadiga ko‘ra, m a’lum o ‘zgarishlarga uchraydi. Bu o ‘zgarishlar 
ayrim til birliklari, kategoriyalari, so ‘zlar guruhi, grammatik 
shakllar, konstruksiyalar (tuzilmalar) va fonemalarda yuz beradi.
Uslubiyat tilshunoslik fanlari orasida alohida o ‘rinni egallaydi. 
Boshqa tilshunoslik fanlari tilida