Adabiyotshunoslik asoslar

Syujet elementlari: 
- e k s p o z i ts i ya (bayon qilish, izohlamoq) - syujetda tugundan oldin keladigan 
vaziyatdir. Ekspozitsiyada qahramonlar, ularning o`zaro munosabati, asosiy hodisalar 
to`g`risida ma’lumot, axborot berilib, ular bilan kitobxonni tanishtirishdir. 
Ekspozitsiyaning o`zi hali asosiy voqeani, asar konfliktini keltirib chiqarmaydi. 
SHunday bo`lsa ham u asardagi asosiy voqealarning xarakter va yo`nalishlarini 
belgilaydi. Ekspozitsiyaning qaerda kelishi yozuvchi niyatiga bog`liq. SHunga ko`ra 
ekspozitsiya turlicha bo`ladi: to`g`ri, kechiktirilgan, teskari. To`g`ri ekspozitsiya 
tugundan oldin keladi. Kechiktirilgan ekspozitsiya tugundan keyin voqea ichida yoki 
undan oldin keladi. Teskari ekspozitsiya esa asar oxirida keladi (V.Kaverin «Ikki 
kapitan»). Ekspozitsiya prologga yaqin turadi. Biroq prologdan farqli ravishda 
asarning asosiy voqeasi bilan ichki birlikka ega bo`ladi.
- t u g u n - qahramonlar o`rtasidagi to`qnashuvning boshlanishi, asarda qo`yilgan 
jumboqdir. Asar voqealari ana shu jumboqning echilishi bilan tugaydi.
- v o q e a l a r r i v o j i - personajlar o`rtasidagi munosabatlardagi o`zgarishlar. 
Voqealar rivoji ko`p qatlamli, ko`p bosqichli bo`lishi mumkin. Yangi tugunchalar, bir 
tomondan, asosiy tu-gunni yanada murakkablashtirsa, ikkinchi tomondan, asosiy 
tugun echi-lishining bosqichlari rolini o`ynaydi. Bunda qaxramonning oldingi tarixi, 
keyingi tarixi, tupik, tormozlanish, sir saqlash, topishish, kutilmagan o`zgarish kabi 
lahzalar ham bo`lishi mumkin.
- k u l p m i n a ts i ya - voqealar rivojining eng yuqori nuqtasi, konfliktning 
echilishiga olib keladigan hayot va munosabatlar holatidir. 
--- e ch i m - hayotiy masalaning hal etilishi natijasidir. echim qahramonlarga 
munosabatni oydinlashtiradi, g`oyaviy va emotsional munosabatlarni o`tkirlashtiradi. 
echimda konflikt va voqealardan kelib chiqadigan g`oya ifodalanadi. 
---  p o s t p o z i ts i ya (tugallanma) - dramatik asarlarda esa final deyiladi. Bunda 
kurash natijasidagi kuchlarning joylashuvi ko`rsatiladi. Ekspozitsiya bilan 
postpozitsiya mustaqil g`oyaviy-badiiy darajaga ko`tarilsa, u prolog va epilog bo`ladi. 
Umuman, tugallanma personajlarning echimdan keyingi holatidir. 
- p r o l o g - ekspozitsiya rolini o`ynaydi. SHu bilan birga, prologda tugun beriladi. 
Bu tugun kuchliroq bo`ladi. 
- e p i l o g - echimdan kengroq bo`lib, unda echimdan so`nggi qahra-monlar taqdiri 
ko`rsatiladi. Epilog g`oyani yana ham chuqurlashtiradi. 
Ba’zan syujetni ham Shaklga kiritiShadi. Biroq syujetni butun-lay Shaklga 
kiritib bo`lmaydi. Asarning asosiy konflikti syujetda ochiladi. Demak, syujet faqat 
Shakl emas, mazmunga ham aloqadordir. Syujetda Shakl bilan mazmun birlikda 
namoyon bo`ladi. Hayot kolliziya-larini bevosita ochadigan san’at turlaridagina 
syujet bo`ladi. Me’morchilik, xoreografiya va musiqaning ayrim turlarida syujet 
bo`lmaydi. Syujetda odamlarning o`zaro munosabatlari, simpatiya va antipatiyalari, 
ziddiyatlar aks etadi. Voqealarni dinamik ilg`ay olishda syujet qurish mahorati 
ko`rinadi. Ayniqsa, dramada syujet qu-rish masalasi muhimdir. Dramada 

---

kulpminatsiya butun voqealar taraq-qiyoti jarayonida tayyorlanishi kerak. Syujet 
qiziqarli bo`lishi, quruq bo`lmasligi kerak. Syujet keskinligini qiziqarlilik bilan 
almashti-rish ayrim asarlarni syujetdan voz kechishga olib keladi. Zamonaviy syujet 
katta ahamiyatga ega bo`ladi. 
Mavjud ilmiy va o`quv adabiyotlarida syujetning ikki turi haqida gapiriladi. 
Aslida esa, syujetning quyidagi to`rt turi bor: 
- x r o n i k a l i;