Adabiyotshunoslik

Oybek va jahon adabiyoti
1
XIX asrning 50–60-yillarida Chor Rossiyasining O‘rta 
Osi yoni zabt etishi bilan yurtimizda mustamlakachilik davri 
boshlandi. Shu davrda masjid va madrasalar yopilib, arab va 
fors tillarining ma’naviy-madaniy taraqqiyot vositalaridan 
biri sifatidagi maqomi pasaytirildi. Buning o‘rniga rus tili va 
rus adabiyoti shiddat bilan kirib keldi. Bu hol, bir tomondan, 
milliy tarixni o‘rganishga, milliy til va adabiyotning rivojla-
nish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, ikkinchi tomon­
dan, o‘zbek xalqining oxir-oqibatda rus tili va adabiyoti orqali 
Yevropa, shuningdek, Amerika xalqlari adabiyotlarini – yangi 
adabiy-madaniy olamni kashf etishiga imkon berdi. O‘zbek 
yozuvchilari jahon adabiyoti erishgan badiiy yutuqlar va tajri­
balarni o‘rganish asosida milliy adabiyotimizga yangi adabiy 
shakl va janrlarni, yangi badiiy-uslubiy vositalarni olib kira 
boshladilar.
Ana shu jarayonda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat, Cho‘l-
pon, Oybek, G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Shayxzoda, Ab­
dulla Qahhor, Mirtemir, Usmon Nosir, Zulfiya, Asqad Muxtor, 
Odil Yoqubov nafaqat barkamol shoir yoki yozuvchi, balki za-
bardast tarjimon sifatida ham havas qilishga arzirli ishlarni 
bajardi. O‘zbek xalqining jahon adabiyoti namunalari bilan 
tanishishi, ularni Navoiy yoki Qodiriy asarlarini o‘qigandek 
sevib o‘qishida badiiy tarjima oltin ko‘prik vazifasini o‘tadi. 
1 
Каримов Н. Ойбек ва жаҳон адабиёти // https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/adabiyot/naim-
karimov-oybek-va-jahon-adabiyoti.

---

56
57
Lekin bu ish oson bo‘lmadi. XIX asrning 70-yillarigacha 
asosan fors va arab tillaridagi badiiy adabiyot namunalarini 
turkiy (eski o‘zbek) tiliga tarjima qilgan tarjimonlar uchun 
Yevropa xalqlari tillari, jumladan, rus tili ham mutlaqo begona 
til edi. Shuning uchun ham 1870-yilda Toshkentda o‘zbek ti­
lida chiqa boshlagan «Turkiston viloyatining gazeti» o‘z oldi-
ga muhim va xayrli vazifani qo‘yib, I.A.Krillov, A.S.Pushkin, 
L.N.Tolstoy, N.A.Nekrasovning bolalarga bag‘ishlangan ki­
chik-kichik asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishni boshlab 
berdi. Bunga gazeta muharriri N.A.Ostroumovdan tashqari, 
Shohimardon Ibrohimov, Chanishev, Aydarov, Sattorxon, Mul­
la Olimlar jalb etildi. Rus adabiyotining dastlabki tarjimonlari 
tomonidan eski o‘zbek tiliga o‘girilgan ayrim asarlar Saidrasul 
Aziziy, Ali Asqar Kalinin, Abdulla Avloniyning darsliklariga 
ham kiritilib, rus-tuzem va jadid maktablari o‘quvchilari e’tib­
origa havola etildi. Bolalarbop badiiy shakl va ibratli-didaktik 
mazmun bilan yo‘g‘rilgan bu asarlar jadid bolalar adabiyoti-
ning maydonga kelishida mumtoz o‘zbek adabiyoti va folklori 
an’analari bilan birga katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ammo bu tarjimalarga bugungi adabiy-badiiy mezonlar 
aso sida yondashganda ularning til va uslub jihatidan murakkab 
ekani ko‘zga yaqqol tashlanadi. Buning asosiy sababi tarjimon­
larning badiiy tarjima amaliyotidan uzoq bo‘lganligida ko‘ri­
nadi. O‘zbek adabiy tilining keyingi rivojida birinchi navbatda, 
Cho‘lpon va Qodiriyning ham yozuvchi, ham jahon adabiyoti 
namunalarining tarjimoni sifatidagi xizmatlari beqiyos. Ular 
bilan izma-iz o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojla-
nishiga va o‘zbek xalqini jahon adabiyoti bilan tanishti rish 
ishiga katta hissa qo‘shgan so‘z sehrgarlaridan biri Oybekdir.
Oybek umrining, Navoiy ta’rifi bilan aytganda, ilm maxza­
nini yig‘ish fasli ikki tarixiy davr to‘qnashgan yillarga to‘g‘ri 
keldi. U hayotining ilk davrida, oz fursat bo‘lsa-da, madrasada 
o‘qib, arab va fors tillari bilan oshno bo‘ldi, inqilobiy bo‘ron­
lar bilan boshlangan yangi davrda esa e’tiborini ko‘proq shu 
davrning muhim ijtimoiy masalalariga qaratdi.
Bu qanday davr edi? Bu, Oybekning ustozi Munavvar qori 
Abdurashidxonov va uning maslakdoshlari uchun 1917-yil 
fev ralidan keyin milliy mustaqillik umidi paydo bo‘lgan, 1918-
yil fevralida Turkiston muxtoriyati tugatilganidan keyin o‘sha 
umid gullari xazon bo‘lgan, lekin «noumid – shayton» hikma-
tiga amal qilgan ustozlar mustaqillik uchun kurashning yangi 
yo‘llarini izlayotgan yillar edi. Ular kelgan fikr-xulosaga ko‘ra, 
davlat idoralarini boshqara oladigan, ta’lim, fan, madaniyat 
va xalq xo‘jaligining barcha sohalari bo‘yicha yuqori malaka­
li milliy kadrlarni tayyorlamasdan turib, mustaqillik uchun 
kurashish samarasiz edi. Shuning uchun ham 1922-yilda 
Buxoro Xalq sho‘ro jumhuriyatining mablag‘i va ma’rifat 
fidoyilarining duoyi salomlari bilan 70 nafar yosh Germani­
yaga o‘qishga yuborildi. Ular ishlab chiqqan rejaga ko‘ra, har 
yili taxminan shunchadan yoshlar nafaqat Germaniya, balki 
boshqa davlatlarga, xususan, Rossiyaning Moskva va Lenin­
grad shaharlaridagi oliy o‘quv yurtlariga ham yuborilishi va 
milliy kadrlar muammosi besh-o‘n yil mobaynida hal qilinishi 
lozim edi.
«Финансы поют романсы» shu tarixiy davrning shior­
laridan biri edi. Munavvarqori ta’sirida ulg‘ayib borayotgan 
Oybek ham talabalik paytlarida iqtisodchi bo‘lishni ko‘ngli­
ga tugdi. Ammo u faqat iqtisodga doir adabiyotnigina emas, 
balki Tenning «San’at bo‘yicha mutolaa», Frichening «San’at 
tarixi», Belinskiyning «Adabiy orzular», Lunacharskiyning 
«Pozitiv (ijobiy) estetika haqida» singari asarlarini qunt bilan 
mutolaa qildi.

---

58
59
Oybekning rus she’riyati klassiklari bilan tanishishida rus 
tili va adabiyoti muallimi Goryanovning xizmatlari katta. 
«So‘zlarining, qo‘llarining imo-ishorasi bilan taxtaga chiza-
chiza rus tilini o‘rgatishga uringan» Goryanov tufayli u Push­
kin, Lermontov, Nekrasov, Blok she’riyati jozibasini ilk bor 
kashf etdi. Ayniqsa, Pushkin she’riyati uni maftun etdi. «Men 
Pushkin she’riyati bilan yashay boshladim, deb yozgan edi Oy­
bek olis 20-yillarni eslab. – Yangi bir dunyoga kirdim, yangi 
hayot, yangi ilhom kashf etdim».
O‘rta Osiyo davlat universiteti ijtimoiy fanlar fakultetining 
iqtisod bo‘limida tahsil ola boshlagan Oybek chuqurroq bilim 
olish maqsadida o‘qishni Leningraddagi Xalq xo‘jaligi insti­
tutiga ko‘chiradi. U «Shimoliy Venetsiya»da iqtisodiy tanglik­
da, yarim och-yupun yashaganiga qaramay, yuqori malakali 
iqtisodchi bo‘lish va ayni paytda she’riyatga bo‘lgan ruhiy eh­
tiyojini qondirish uchun tinmay o‘qiydi.
Oybekning bolalik davri o‘rtoqlaridan biri Homil Yoqubov 
adib bilan Leningradda ilk bor uchrashgan kunlarni bunday 
xotirlagan edi: «…1927-yilning kuz faslida Oybek Leningradga 
kelib qoldi… Odatiy salom-alikdan so‘ng biz tezroq O‘zbekis­
tondagi ahvolni bilishga qiziqdik. Oybekning hikoya qilishicha, 
O‘zbekistonda mafkura maydonida keskin kurash boshlanib­
di. Adabiyot sohasidagi yot mafkuraga qarshi kurash masalasi 
matbuot sahifalarida ko‘tarilgan bahslarda Oybek ham qat-
nashibdi. Bu haqda u shu qadar kuyunib-yonib so‘zlardiki, 
biz adabiyot allaqachon hayotining ajralmas qismiga aylan­
ganini sezib turardik. Uning fikricha, ijodkor, avvalo g‘oyaviy 
barqaror va o‘ta bilimdon bo‘lmog‘i shart. «O‘zi to‘g‘ri yo‘lda 
turmagan yozuvchi o‘zgalarni ham aslo Haq yo‘liga boshlay 
olmaydi», degandi u. Shundan so‘ng suhbat inson umrining 
mazmuni haqida ketdi…».
Xotiranavisning yozishicha, Oybek: «…Endi hamma im-
koni yatlardan yaxshi foydalanib, faqat ixtisos(lik) fanlarini 
o‘zlashtirish bilan qanoatlanmasdan, mustaqil mutolaa yo‘li 
bilan adabiy-nazariy ma’lumotini chuqurlashtirish, rus va 
G‘arbiy Yevropa badiiy ijod xazinalari bilan yaqindan tani-
shish niyatida ekanini hayajonlanib so‘zla»gan; «ijtimoiy, 
iqti sodiy va falsafiy fanlarga qiziqishi tobora kuchayib», «iq-
tisod fakulteti programmasi yuzasidan sistemali ravishda fal­
safa tarixi, qadimgi va yangi dunyo falsafasini chuqur o‘rgan­
gan». «Badiiy asarlarni aytmaysizmi? – deb davom etgan 
xotiranavis. – Ular (Oybekning yotoqxonasida – N.K.) qalashib 
yotardi. Oybek bularning ko‘plarini o‘qishga ulgurar, o‘qigan­
da ham sinchkovlik bilan g‘oyaviy-badiiy mag‘zini chaqib 
o‘qirdi. U, xususan, poeziyani yoqtirardi. Pushkin, Lermontov, 
Nekrasov, Blok, Mayakovskiy, Yesenin she’rlarining ba’zilarini 
bizga yod dan o‘qib berardi. Biz e’tibor berib tinglardik…».
Oybek Toshkent va Leningraddagi talabalik yillarida nom­
lari yuqorida tilga olingan shoirlar ijodi misolida rus lirikasida­
gi his-tuyg‘u va lirik kechinmalarning porloqligidan, badiiy 
tasvir usullarining rang-barangligidan bahra olgan. Ammo rus 
she’riyatiga rom bo‘lmasdan avval u Turkiyada tahsil olgan 
ustozi Eson afandi va Cho‘lpon ta’sirida yangi turk she’riyati-
ga ixlos qo‘ygan edi. Oybek «Adabiyot, tarix, zamonaviylik» 
(1966) deb nomlangan suhbatida shu jarayon haqida ilk bor 
so‘zlab, bunday degan edi: «Yangi turk poeziyasining asarlari 
meni ilk marta lirik soddalik yo‘lida izlanishga o‘rgatdi. Men 
turk poeziyasi bilan texnikumning studenti bo‘lgan yillarim­
da tanishdim. O‘sha paytda Bokuda Yahyo Kamol, Rizo Tavfiq, 
Abdulhaq Homid va boshqa bir necha turk shoirlarining asar­
lari nashr qilingandi. Bu asarlar mening ham qo‘limga tushib 
qoldi. Bular hozir ham menda saqlanadi. Yaqinda ularni qay­

---

60
61
tadan varaqlarkanman, ilk marta ta’sirlanganimni ko‘z oldim­
ga keltirdim. Muhim va murakkab narsalar haqida soddagina 
qilib so‘z aytish mumkin ekan. Qalbni zabt etgan his-tuyg‘u-
larni, chuqur lirizmni ifoda etmoq uchun dabdabali shakl shart 
emas… Eng muhimi, kundalik hayot predmetlari, odatiy nutq 
poetik olamning butun dabdabasi va jozibasini yo‘qqa chiqa-
rib qo‘yadigan ko‘rinardi». 
Oybek 20-yillarda Toshkentdagi «Turon» kutubxonasi fon­
didagi turk shoirlarining majmualari va «Sarvati funun» jur-
nalida bosilgan asarlarini mutolaa qilish jarayonida sodda 
uslubi va yoniq tuyg‘ulari bilan an’anaviy o‘zbek she’riyatidan 
keskin farq qilgan turk she’riyatiga mehr qo‘ydi. U hatto, Ziyo 
Ko‘kalp ta’sirida mashhur «O‘zbekiston» she’rini yozdi.
Sovet mafkurachilari ta’biri bilan aytganda, panturkizm 
g‘oyalari bilan sug‘orilgan bu she’rning badiiy shakli Oybekka 
o‘zbek lirikasining go‘zal namunalaridan birini yaratish se­
vinchini bag‘ishladi. Agar Ziyo Ko‘kalp o‘z she’rida turk tilini 
sharaflagan bo‘lsa, Oybek o‘z she’rida ona Vatani –O‘zbekis­
tonni ko‘klarga ko‘tardi.
Oybek turk she’riyatiga qiziqa boshlashidan avval, «mak­
tabdalik yillarida Sharq klassikasi bilan tanishib», «hirotlik 
buyuk Navoiy va ajoyib lirik, ozarboyjon adabiyotining buyuk 
siymolaridan bo‘lgan Fuzuliyga benihoya mehr qo‘ygan» edi. 
Bu mehr uning hayoti, qalbi va ijodini butun umri bo‘yi yori-
tib, quyosh haroratini bag‘ishlab turdi.
Oybek 1926-yilda jahon adabiyotiga ilk bor murojaat 
etib, Anatol Fransning «Bashariyat tarixi» hikoyasini tarjima 
qiladi. «Bashariyat tarixi», aslida, mustaqil hikoya bo‘lmay, 
fransuz adibining «Jerom Kunyar afandining fikr va mulo­
hazalari» degan kitobidan olingan. Bu kitob dastlab «Echo 
de Paris» gazetasining 1893-yil 15-mart – 19-iyul sonlarida 
feletonlar turkumi tarzida bosilgan. Asar naql shaklida bay­
on qilingan dialoglar silsilasidan iborat bo‘lib, ularda qah­
ramonning davlat tuzilishi, armiya, urush, axloq va huquq 
haqidagi qarashlari o‘z ifodasini topgan. Bu hikoya tarjima-
sini o‘qir ekansiz, bir savol tug‘iladi: «Oybek shu asarni to‘la 
holda o‘qiganmi yoki Anatol Frans asarining biror jurnal yo 
gazetada e’lon qilingan parchasinimi?» Bizningcha, Oybek 
dastlab shu hikoya bilan tanishgan bo‘lsa ham, bu ibratli 
Sharq afsonasini tarjima qilganidan so‘ng, «Jerom Kunyar»ni, 
albatta, o‘qib chiqqan. 
Anatol Fransning Oybek tarjimasida e’lon qilingan hikoya­
si, garchand Sharq afsonalariga asoslangan bo‘lsa-da, kitob-
xonlarda katta taassurot qoldirdi. Balki Abdulla Qodiriyning 
«O‘tkan kunlar» romanidagi: «Moziyg‘a qaytib ish ko‘rish 
xayr lik, deydilar», degan so‘zlari bilan hikoyadagi: «Mening 
do nishmand otam moziydan xabardor bo‘lib ish qilsalar, ko‘p 
xato qilmaslar edi, deb aytgan edilar», degan so‘zlari o‘rtasida­
gi mushtaraklik tasodifiy emasdir.
Har holda Oybek bu hikoyani tarjima qilibgina qolmay, un­
dan o‘zi uchun kerakli xulosalarni chiqarib oldi. Birinchi va 
eng muhim xulosa, bizningcha, shu edi: har bir inson, ayniq­
sa, ijodkor faqat o‘z xalqining tarixi va madaniyatini emas, 
bashariyat (ya’ni jahon xalqlari) tarixi va madaniyatini ham 
bilishi lozim. Oybek shu asosiy xulosaga asoslangan holda ja­
hon xalqlari tarixi va madaniyati (jumladan, adabiyoti)ni o‘zi 
o‘rganibgina qolmay, yosh avlodning ham shunday bilimga 
ega bo‘lishi uchun ko‘maklashishga ahd qildi.
Oybek 1930-yili O‘rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi 
O‘zbekiston Milliy universiteti)ning ijtimoiy fanlar fakultetini 
tugatganida, nafaqat iqtisod fani asoslarini egallagan diplomli 
mutaxassis, balki bir necha she’riy kitobi chop etilib, she’ri­

---

62
63
yat muxlislari e’tiborini qozongan iste’dodli shoir ham edi. 
1935-yilga kelib, Germaniyada, shuningdek, Moskva, Lening-
rad va boshqa shaharlarda o‘qib kelgan yoshlar hisobiga res­
publikada kadrlar masalasi ozmi-ko‘pmi hal bo‘lgan edi. Shu-
ning uchun Oybek ikki sohadan birini tanlashga majbur bo‘ldi 
va u «sevdigi» adabiyotni tanladi.
30-yillarning o‘rtalarida adabiyot bo‘yicha maktablar 
uchun o‘quv dasturlari qayta ko‘rilib, darslik hamda maj-
mualarga o‘zbek va rus yozuvchilaridan tashqari, jahon adabi­
yoti klassiklarini ham kiritish lozim deb topildi. Maorif xalq 
komissarligining shu haqdagi qarori Oybek uchun ayni mud­
dao edi. U 1935-yili o‘rta maktablarning 9-sinfi o‘quvchilariga 
atalgan «Adabiyot xrestomatiyasi» uchun buyuk olmon shoiri 
Haynrix Haynening «Sileziya to‘quvchilari» va «Qullar kema­
si» she’rlarini tarjima qildi. 1937-yilning Oybekni ham Til va 
adabiyot instituti hamda Yozuvchilar uyushmasidan uchirib 
yuborgan bo‘ron tingach, u 1938-yil oxiri 1939-yil boshlari­
da prof. N.F.Deratani tomonidan tuzilgan «Antik adabiyot 
xrestomatiyasi»ning Rim adabiyotiga bag‘ishlangan 1-jildini 
o‘zbek tiliga tarjima qilishga muvaffaq bo‘ldi.
Garchand mazkur xrestomatiya eramizdan avvalgi III–I asr-
lar Rim adabiyotining Plavt, Terensiy, Katull singari namoyan­
dalaridan tortib, imperatorlik davri (milodiy I–II asrlar) adabi­
yotining Petroniy, Apuley singari romannavislarining ijodini 
qamrab olgan bo‘lsa-da, unda shu shoir va yozuvchilarning 
ayrim asarlari yoki katta hajmdagi asarlaridan parchalargina 
berilgan edi. Shunga qaramay, bu majmuaning nashr etilishi 
o‘zbek xalqining madaniy hayotida katta voqea bo‘ldi. Kitob-
xonlar Oybek tarjimalari tufayli antik Rim adabiyoti va uning 
buyuk namoyandalari haqida ilk bor tasavvur hosil qildilar. Bu 
Oybekning jahon adabiyotini o‘rganish va tarjima qilish so­
hasida olib borgan ijodiy ishlarining o‘ziga xos cho‘qqisi bo‘ldi. 
Agar antik davr yunon va Rim adabiyotlari jahon adabiyotining 
beshigi bo‘lganini e’tiborga olsak, Oybek jahon adabiyoti yu­
tuqlarini o‘rganish va o‘zlashtirish ishlaridan biri bo‘ldi.
Yuqorida bayon qilingan so‘zlardan shu narsa ayon bo‘ladi­
ki, o‘tgan asrning 30-yillarida O‘zbekistonda rus adabiyoti 
bilan birga jahon adabiyoti durdonalarini ham o‘zbek tiliga 
tarjima qilishga va o‘zbek adabiyotini jahon adabiyoti yu­
tuqlaridan bahramand bo‘lgan holda rivojlantirishga kat­
ta e’tibor berilgan. Cho‘lpon, Oybek, Hamid Olimjon, G‘afur 
G‘ulom, Shayxzoda, Mirtemir, Usmon Nosir singari shoirlar 
shu imkoniyatdan foydalanib, Sh.Rustavelining «Yo‘lbars teri-
sini yopingan pahlavon», V.Shekspirning «Hamlet», A.S.Push­
kinning «Yevgeniy Onegin», «Boris Godunov», «Bog‘chasaroy 
fontani», «Kavkaz asiri», «Suv parisi», «Mis chavandoz», M.Yu.
Lermontovning «Demon» singari o‘nlab asarlarini o‘zbek na­
volarida yangratib yuborishdi. Oybek 30-yillarda shiddat bilan 
boshlangan shu ijodiy ishni 40-yillarda ham davom ettirib, 
jahon komediya san’ati qirollaridan biri Jan Batist Molerning 
«Tartyuf» komediyasini o‘zbek tiliga o‘girdi. Ammo adib bu 
asarni hozirgi O‘zbek Milliy drama teatri buyurtmasi asosida 
shoshib tarjima qilgani, shuningdek, suronli davrning bosh­
qa muhimroq masalalari bilan bandligi sababli unga sayqal 
berish imkoniga ega bo‘lmagan. Shunga qaramay, bu tarjima 
bilan tanishgan kitobxon Oybekning asar g‘oyasi, qahramon­
larning sajiyalari va o‘zaro munosabatlarini chuqur his qilgani 
hamda buni tarjimada berishga intilganini, albatta, sezadi.
Shuni yodda tutish lozimki, sovet davridagi adabiy-
madaniy siyosat zaminida sobiq ittifoq hududlarida yasha­
gan xalqlarni nafaqat kommunistik partiya va sovet davlati 
g‘oya lariga sadoqat ruhida tarbiyalash, balki internatsiona-

---

64
65
lizm niqobi ostida ruslashtirish maqsadi ham yotgan. Sovet 
davrida rus mumtoz va zamonaviy adabiyoti namoyanda­
larining juda ko‘p asarlari milliy tillarga, jumladan, o‘zbek 
tiliga shu maqsadda tarjima qilingan. Ammo 20-yillarda 
A.Serafimovich ning «Temir oqim», M.Shaginyanning «Gid-
rotsentral» singari davrning dolzarb mavzularidagi asarlar 
tarjima qilingan bo‘lsa, 30-yillarning o‘rtalariga kelib, rus va 
qardosh xalqlar adabiyotining durdona asarlarini tarjima qi-
lishga ehtiyoj tug‘ildi. A.S.Pushkin vafotining 100 yilligi mu­
nosabati bilan ulug‘ rus shoiri durdonalarining o‘zbek tiliga 
tarjima qilinishi xuddi shu davrga to‘g‘ri keldi. Oybek «rus ha-
yotining qomusi» (V.G.Belinskiy) deb baholangan «Yevgeniy 
Onegin» she’riy romanini o‘girish jarayonida Pushkinni jahon 
she’riyatining buyuk arboblaridan biri sifatida kashf etdi. U bu 
asarni tarjima qilish va pushkinona poetik mahorat «sir»la-
rini o‘rganish jarayonida o‘z ijodida ham, qolaversa, o‘zbek 
she’riyatida ham yuksalish ro‘y berishi mumkinligini sezdi. 
Ana shu sezgi va Pushkin asarining badiiy latofati «Yevgeniy 
Onegin»ni katta ilhom va muvaffaqiyat bilan tarjima qi-
lishiga sabab bo‘ldi. Oybek nafaqat o‘zining, balki qalamkash 
do‘stlarining ham Pushkin ijodi durdonalarini o‘zbek tiliga 
tarjima qilganidan g‘oyat mamnun bo‘lib bunday yozdi: «Bu 
yil o‘zbek adabiyoti uchun juda baxtli yil bo‘ldi: Pushkinning 
ko‘p she’r va poemalari, hikoya va qissalari tarjima etildi. 
«Muftax ul-jinon»larni o‘qib, «oxirat azoblari» vahimasidan 
ko‘zlarga yosh olib uxlaydigan zamonlar ko‘pdan yo‘qolgan. 
Endi o‘zbek kitobxonlari Pushkin she’rlarining fikrlariga, mu­
siqasiga berilib, go‘zallikni tuyadilar».
Oybekning Pushkin ijodiga bo‘lgan qiziqishi «Yevgeniy 
Onegin»ni tarjima qilish bilangina yakunlanmadi. U V.G.Be­
linskiyning Pushkin ijodiga bag‘ishlangan maqolalarini qunt 
bilan o‘rgandi, uning «Poeziyaning xil va turlarga bo‘linishi» 
maqolasini va shu maqoladan o‘rin olgan ulug‘ shoir ning 
«Qishloq», «Tun nuri sohir…», «Bulut» singari she’rlarini tar­
jima qildi. Uning nazarida, ketmon, traktor, gudok, fabrika, 
zavod haqidagi «she’rlar» bo‘g‘ziga kelgan kitobxonlar Push­
kinning bu va boshqa asarlarida tarannum etilgan fikrlar, 
tuyg‘ular, musiqaning go‘zalligini tuyib yayrashlari, shoir­
lar esa Pushkindan poetik mahorat «sir»larini o‘rganishlari 
mumkin edi. «Pushkin asarlarini xalqqa yetkazish kabi sharafli 
ishni bajarish bilan bir qatorda, – deb davom etdi u, – o‘zbek 
shoiri va yozuvchilari ham Pushkin ijodining boy xazinasini 
atroflicha tekshirish, o‘rganish vazifasini qo‘yishlari lozim. 
Yildan-yil o‘sayotgan o‘zbek adabiyotining gullashiga Pushkin 
ijodi katta ta’sir ko‘rsatishi shubhasizdir».
Oybekning o‘zi nafaqat Pushkin, balki Lermontov, Tyut-
chev, Tolstoy, Chexov, Gorkiy, Blok «ijodlarining boy xazina­
si»ni ham atroflicha tekshirib, o‘rganib, ulardan saboq olishga 
urindi. Zero, jahon adabiyotining muhim bir qismi bo‘lgan rus 
adabiyoti yutuqlarini o‘rganish uning o‘z mahoratining oshi-
shi, ijodining yangi, yuksalish bosqichiga ko‘tarilishi uchun 
zarur jarayon edi. «Rus tili va adabiyotini o‘rganish bilan, – 
deb yozdi u bir maqolasida, – kishi butun jahon madaniyati va 
butun jahon adabiyoti bilan-da tanishishga imkoniyat topa­
di. Chunki jahon adabiyotining eng yaxshi asarlari rus tiliga 
mo‘l-ko‘l tarjima etilgan va hozir ham tarjima etilmakdadir».
Biz Oybekning bu so‘zlarini o‘qir ekanmiz, Pushkindek 
buyuk dahoning tug‘ilishida buyuk ingliz shoiri Bayronning 
roli oz emasligi yodimizga keladi. Boshqa rus shoir va yozuv-
chilarining shakllanishida ham ingliz, nemis, fransuz, ital-
yan adabiyotlari buyuk namoyandalari ijodining ta’siri oz 
bo‘lmagan. Umuman, adabiy ta’sir, adabiy aloqa badiiy ijod­

---

66
67
ni ha rakatga keltiruvchi, yangilab turuvchi, boyituvchi mu­
him vositadir. Oybek 30–50 yillarda qaysi shoir yoki yozuvchi 
asarini tarjima qilgan, ijodini o‘rgangan bo‘lmasin, shu shoir 
yoki yozuvchiga jahon adabiyotining vakili sifatida yondashib, 
uning ijodiy yutuqlaridan, tajribasidan bahramand bo‘lishga, 
shu asosda ijodiy o‘sishga intildi.
Oybek juda ko‘p iste’dodli shoir va yozuvchining asarini 
tarjima qilgan. I.A.Krilov (masallar), M.Yu.Lermontov («Mas­
karad»), M.Gorkiy («Makar Chudra», «Lochin qo‘shig‘i»), Anna 
Axmatova («Mardlik», «Bog‘da g‘alati chuqur…»), A.Tvardovs­
kiy («Garmon») shular jumlasidan. Ularning orasida falakning 
gardishi bilan urush yillarida Toshkentga kelib qolgan chex 
shoiri, lax adabiy tilining asoschisi Ondra Lisakovskiy ham 
bo‘lgan. Uning «Samarqand kuzi», «Bombardimon vaqtida», 
«Konchi partizanlar qo‘shig‘i», «Men shoir» degan she’rlari 
1943-yilda «Qilich va qalam» to‘plamida Oybek tarjimasida 
dunyo yuzini ko‘rgan.
O.Lisakovskiy garchand chex adabiyotining ko‘zga ko‘rin­
gan vakili bo‘lsa-da, biz uni jahon adabiyoti namoyanda­
si sifatida alqash niyatida emasmiz. Zero, jahon adabiyoti 
milliy adabiyotlarning shoh asarlaridan, yillar va zamonlar 
o‘tsa hamki, badiiy latofatini yo‘qotmaydigan asarlardan ibo-
rat xazinadir, oltin fonddir. Shubhasiz, O.Lisakovskiy singari 
ijodkorlarning ham adabiyotning bepoyon olamida o‘z o‘rni, 
o‘lan-to‘shagi bor.
Oybek jahon adabiyotining nafaqat ingliz, nemis, fransuz, 
balki fors, hind, ozarboyjon, o‘zbek va rus millatlariga mansub 
namoyandalarining o‘lmas asarlarini ham o‘qib-o‘rgandi yoki 
tarjima qildi. Har ikki holda ham ulardan estetik zavq olish bi­
lan birga ularga badiiy mahorat maktabining ustozlari sifatida 
munosabatda bo‘ldi.
O‘ylaymizki, o‘zi ham «Qutlug‘ qon», «Navoiy» romanlari 
va go‘zal, dilbar, umrboqiy lirikasi bilan jahon adabiyoti xazi­
nasining boyishiga hissa qo‘shdi.