Adabiyotshunoslik

 mushtarak jihat bor – bu ularda ifoda­
langan insonparvarlik va san’atga fidoyi bo‘lish g‘oyasidir. 
Bu mushtaraklik adabiy ta’sir natijasida tug‘ilmay, har ikki 
bosh qahramonning hayoti va faoliyati mazmunidan, roman 
mualliflarining badiiy maqsadidan kelib chiqadi.
I.Stoun yaratgan Van Gog – telbalarcha ijodga berilgan 
shaxs. Kitobxon uning o‘ta fidoiyligidan hayratga tushadi, 
chunki u san’atni o‘z shaxsiy hayotidan ustun qo‘yadi. Umri 
davomida yagona kartinasini sota bilgan rassom har qanday 
muvaffaqiyatsizlikka qaramay, o‘z ijodiy yo‘nalishiga sodiq 
qoladi. Ommaga ma’qul tushadigan, ammo hayotiy haqiqat­
dan yiroq kartinalarni chizishdan bosh tortadi. O‘zining ish­
lariga Van Gog quyidagicha ta’rif beradi: «Mine are better… 
Mine are truer, deeper. I’ll take my life of reality and hardship. 
That is not the road on which one perishes».
1
(«Mening kartinal­
arim yaxshiroq... Meniki haqqoniyroq va falsafiyroq. Haqiqat 
va qiyinchilik yo‘lini tanlayman. Birov halok bo‘ladigan yo‘l 
emas bu»).
1 
Stone Irving. Lust for Life. – New York: Pocket books, 1945. – P.181 – 182.

---

98
99
Van Gog impressionizm oqimiga mansub rassom bo‘lgan. 
Yangi shakllangan impressionizm va uning vakillarini Yev­
ropa, boshqa har qanday yangilik va hamma joyda bo‘lgani 
singari darhol hazm qila olmaydi, chunki ular «o‘z asarlarida 
xunuklik va axloqsizlikni tasvirlashadi» va shu orqali «achchiq 
haqiqat tomon, undan esa chin go‘zallikni» ko‘rsatishga inti-
lishadi. Dastlabki qarashda paradoksal bu ibora aslida roman 
mohiyatini, mag‘zini, g‘oyaviy mazmunini ifodalaydi.
Asarda kuchli pafos va bo‘rttirish usuli yetakchilik qiladi. 
Van Gog xarakteriga xos xususiyatlar shunchaki sanab o‘til­
may, voqealar vositasida ochib boriladi. Asarda doim pulga 
muhtoj, och va telbalarcha yuradigan Van Gog umri past tab­
aqa vakillari: konchilar, fohishalar, kambag‘al dehqonlar orasi­
da kechadi. Ular bilan birga achchiq hayot kechiradi. Qo‘lidan 
kelgancha mehr-oqibatli bo‘lib, ulardan yordamini ayamaydi. 
Konchilarning og‘ir ahvolini ko‘rib achinganidan oxirgi ki­
yimigacha bo‘lib beradi. «The suit of clothes he left with the old 
man who had fragile written across his back. The underwear and 
shirts he left for the children, to be cut and made into little gar-
ments. The socks were distributed among the consumptives who 
had to descend Marcasse. The warm coat he gave to a pregnant 
woman whose husband had been killed a few days before by a 
cave-in, and who had to take his place in the mine to support her 
two babies»
1
. («U egni-boshini ortiga mo‘rt yozuv bitilgan qari­
yaga qoldirdi. Ichki kiyim va ko‘ylagini yosh bolalarga ko‘ylak­
cha qilib bichish, tikish uchun hadya qildi. Pay poqlarini Mar­
kass shaxtasiga tushib, silga chalinganlarga bo‘lib berdi. Issiq 
paltosini bir necha kun oldin shaxtada ro‘y bergan baxtsiz 
hodisada halok bo‘lgan erkakning homilador bevasiga berdi; 
1 
Stone Irving. Lust for Life. – New York: Pocket books, 1945. – P.69.
Chunki ayol ikki go‘dagini boqish uchun erining o‘rnini egal­
lashga majbur bo‘lgandi»).
Ko‘rinib turibdiki, Vinsent tabiati uning xatti-harakatlari­
da ko‘rsatilgan. Muallif bunday batafsil tasvir orqali Vinsentda 
fidoyilik va yuksak shafqat bilan xarakterlanadigan insonpar­
varlik hissi hamma narsadan ustun turishini ko‘rsatadi. Key­
ingi boblardagi voqealar ham muallifning bosh qahramonga 
xos aynan ana shu xususiyatga ayricha e’tibor qaratganini 
ko‘rsatadi.
Asarda Van Gog timsolida insonparvarlik va fidoiylik ulug‘-
lanadi. Bosh g‘oya ham mana shu.
N.Normatovning «Ro‘zi Choriyevning so‘nggi vasiyati» 
asarida o‘zbek rassomining insonparvarligi va fidoyiligi milliy 
mentalitet doirasida tasvirlangan. Adib asarda o‘z qahramoni 
xarakterini ko‘proq muallif xarakteristikasi va bayon vositasi­
da yoritishga harakat qilgan. 
Muallif asar davomida qahramonining odamiyligi, o‘zbek 
xalqi ayniqsa, o‘z yurti Surxon zamini odamlariga cheksiz 
muhabbatini voqealar orqali ham ko‘rsatib boradi. Binobarin, 
Ro‘zi Choriyev o‘z kartinalarida aynan oddiy xalq vakillarini 
aks ettiradi. Negaki san’at mazmunini butun olam va uning 
markazida turgan insonga bo‘lgan muhabbat tashkil qiladi. 
Ana shunday muhabbatsiz olamni ham, odamni ham real aks 
ettirish mumkin emas. Roman muallifi ana shu haqiqatni te-
ran anglagan holda, o‘z qahramonining insonga bo‘lgan mu­
habbatini birinchi planga olib chiqadi.
Xulosa qilib aytganda, I.Stounning «Hayot ishtiyoqi» va 
N.Normatovning «Ro‘zi Choriyevning so‘nggi vasiyati» ro-
man lari bosh qahramon tanlash tamoyili, qalamga olingan 
mavzu va badiiy g‘oya nuqtayi nazaridan mushtarak. Ammo 
tarixiy-ijtimoiy sharoit, milliy mentalitet, tarixiy shaxs 

---

100
101
bo‘lgan bosh qahramon ruhiy olami, hayot tarzi, orzu-inti-
lishlarining turlichaligidan kelib chiqadigan o‘ziga xoslikdan 
tashqari, har bir yozuvchining individual tasvir usuli, voqea-
larni tanlash tamoyili mavjud. Nodir Normatov romanida, 
Irving Stoun asaridagidan farqli o‘laroq, ayrim o‘rinlarda ba-
yon, muallif munosabati, publitsistik uslub yetakchilik qiladi. 
«Ro‘zi Choriyevning so‘nggi vasiyati»da «Hayot ishtiyoqi»dagi 
singari syujet izchil, voqealar ketma-ketligida rivojlanib bor­
maydi. Yozuvchi asarning uch qismida uch xil kompozitsion 
qurilmadan foydalanadi. Bu qismlarda voqealar davom etmay­
di, balki bu qismlar bir-birini to‘ldirishga, chuqurlashtirishga, 
ma’lum hodisaga turli rakursdan qarashga, o‘quvchining tur­
licha idrok etishiga yo‘naltirilgandir. Nodir Normatov roma­
nida an’anaviy va modern romanchilik uslublarining sintezini 
ko‘ramiz. Umuman, mazkur roman o‘zbek adabiyotida o‘ziga 
xos hodisadir.