Adabiyotshunoslik

A.Naumov tarjimasi:
Опять весна в холмы упала,
И землю в зелень облекли,
И вы мигнули мне, тюльпаны
Как маленькие маяки
2
.
1 
Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами. II том. Шеърлар. – Тошкент: Фан, 1975. – Б.274.
2 
Гафур Гулям. Айбек. Стихотворения. Переводы с узбекского. – М.: Детская лите-
ратура, 1983. – С.158.

---

124
125
Oybek:
Do‘stim, o‘y o‘yla, erinma, his qil,
Xayollar dengizi misli xazina.
Haqiqat duriga to‘ladir chin dil,
Ijod et, chekinma, ixtiro izla.
1
Yu.Neyman tarjimasi: 
Ни чувствовать, ни думать не ленись,
Пускай, безбрежен океан познанья,
Прилежно изучай и даль и близ.
Не в познаванье ль наше воздаянье?..
2
Berilgan misollardan anglash mumkinki, she’r tarjimasiga 
adekvatlikdan ko‘ra asosan ekvivalentlikning to‘liq turi mos 
kelmoqda. Chunki «qisman yoki to‘liq», «nisbiy yoki mut­
laq» (Ya.Retsker), ayrim hollarda «formal yoki dinamik» (Yu.
Nayda) kabi ekvivalentlik turlaridan birida yondashish aynan 
she’r tarjimasiga xosdir. 
Biz yuqorida adekvatlik mohiyati ekvivalentlik mohiyati 
bilan umumiy ma’noda uyg‘unlashib ketadi, deb ta’kidlagan 
edik. Nazarimizda, shu sababli ayrim tarjimashunos muta-
xassislar ekvivalentlik va adekvatlikni ikki mustaqil atama 
sifatida izohlasalar, (A.Shveyser, Ya.Retsker, N.Garbovskiy) 
yana bir guruh tarjimashunoslar ekvivalentlik va adekvatlikni 
bir-biridan jiddiy farq qilmaydigan bir-biriga sinonim atama­
lar sifatida qabul qiladilar (V.Vinogradov, J.Ketford, L.S.Bar-
xudarov, I.Alekseyeva, R.Levitskiy).
Jumladan, rus tilshunos 
olimi V.Vinogradov
ekvivalentlikni – teng baholi, adekvatlikni – 
birxillik, ya’ni to‘liq muvofiqlik ma’nolarida qo‘llagani va bular 
1 
Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами. II том. Шеърлар. – Тошкент: Фан, 1975. – Б.300.
2 
Айбек. Мой голос. Собрание сочинений. Том пятый. Стихотворения и поэмы. – 
Тошкент: Литература и искусство, 1987. – С.94.
bir-biri bilan muayyan darajada farqlanmagani sababli ekviva-
lentlik bilan adekvatlik atamalarini bir kategoriyaga mansub 
bo‘lgan ikki nomdagi tushuncha deb qabul qiladi. Olim badiiy 
asarga, xususan, she’riy tarjimaga adekvat yondashuvda im­
kon qadar asliyatni tarjima bilan yaqinlashtirishni ma’qul deb 
hisoblaydi. Shu bilan birga V.Vinogradovning fikricha, she’riy 
tarjima asliyatning mukammal identifikatsiyasi darajasida ba­
holana olmaydi, chunki she’riy asarda vertikal kontekst tur­
lari bo‘lgan – allyuziya, realiya, ramzlar ekvivalentlik tarjima 
saviyasini tushiradi. Shu bois adekvatlik va ekvivalentlikka 
nisbiy hodisa sifatida qarab, bunday nisbiylikning bir necha 
darajalarini ko‘rsatib beradi
1
.
Davr ijtimoiy-siyosiy sharoitlarining rivojlanib, o‘zgarib 
turishi tarjimashunoslik ilmida ham yangicha qarashlarning 
paydo bo‘lishiga ta’sir etmay qolmadi. Amerikalik olim Yudjin 
Nayda
2
formal va dinamik ekvivalentlik konsepsiyasida dinamik 
ekvivalentlikning shartlarini asliyat bilan tarjima matn larini 
chog‘ishtirish yo‘li bilan aniqlamasdan, balki asliyatni ona tili­
da qabul qiluvchining reaksiyasini xuddi shu matnning tarjima 
tilida qabul qiluvchining reaksiyasi bilan chog‘ish tirish orqali 
aniqlamoq kerak, degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Uning fikricha, 
agar ushbu reaksiyalar intellektual (zakiy) va emotsional (ru­
hiy) planda bir-biriga mos tushsa, demak, tarjima ekvivalent­
ligi yuzaga keladi. Lingvistika tomonidan qaralgan bu nuqtayi 
nazarda ekvivalentlikning umumiy qoidasi keltirilsa-da, o‘z 
o‘rnida ushbu qoida adekvatlikka ham taalluqli ekanidan dalo­
lat beradi. Olimning ta’kidlashicha, badiiy asar spetsifikasiga 
1 
Виноградов В. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). – М.: 
Издательство института общего и среднего образования РАО, 2001. – С.53.
2 
Найда Ю. К. Науке переводить // Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. 
– М., 1983. – С.114.

---

126
127
xos bo‘lgan so‘z o‘yinlari, idiomatik birliklar adekvatlikka mut­
laqo bo‘ysunmaydi. Ya.Retsker monografiyasi da ta’kidlangani-
dek, «adekvatlik kriteriyasida asliyatda mavjud vositalarning 
tengligi aynan tarjima natijasini bermagan holatda voqelik-
ning ma’lum bir qismigagina muvofiq uchrashi bilan asliyat­
ning maksimal darajadagi yaqinligini ta’minlashi nazarda 
tutiladi. Yuqori saviyada mahorat darajasida qilingan tarjima 
tahlili uning tenglik darajasini ko‘rsatadi
1
.
Tarjimaga doir fikrlarni hamisha mutlaqlashtirib bo‘lmay­
di, chunki har qanday tarjima asarining tahlil natijasi o‘la­
roq fikrlar o‘zgarishi sodir bo‘lishi mumkin. Tarjima tanqidi 
filologiyaning boshqa sohalaridan shu jihati bilan ham farq 
qiladi. Fikrimiz dalili sifatida N.Tixonovning tarjimonlik faoli­
yatida, xususan, Oybekning «Chimyon daftari» turkumiga 
mansub «Na’matak», «Xayr, Chimyon!» she’rlari tarjimasida 
uchraydigan adekvat va to‘liq ekvivalentli yondashuvning 
funksional ko‘rinishlarini misol keltirish mumkin. Realistik 
tarjima an’analari 50-yillardan boshlangan bo‘lsa-da, ayrim 
she’rlarning o‘ttizinchi yillardanoq adekvat tarjimalari mav­
jud edi. «Birinchi qor», «Xayr, Chimyon!», «Yor ko‘zlarining...», 
«Na’matak» kabi she’rlarni misol keltirish mumkin. 
«Na’matak» badiiy latofati ufurib turgan betakror lirik she’r 
namunalaridan biri sifatida XX asr o‘zbek she’riyatida o‘rniga 
ega. Ushbu she’rning g‘oyaviy maqsadida go‘zallikning ezgulik 
yaratishga qodir ekanini anglatuvchi badiiy niyat mujassam. 
Shoir badiiy niyatini mujassamlantirishga xizmat qiluvchi 
tasviriy-ifodaviy vositalar, so‘z o‘yinlari uning rus tilidagi tar­
jimasida ham nafaqat fikr bilan fikrning, jumla bilan jumla-
ning va shakl bilan shaklning, shuningdek, qofiya tartibi, she’r 
1 
Рецкер Я. Теория перевода и переводческая практика. Очерки лингвистической 
теории перевода (Наше наследие). – М.: Валент, 2007. – С.16.
ohangdorligida ham Oybekni aynan takrorlaydi. Agar nisbiy 
ekvivalentlik matn shakli yoki mazmunini «aynan»lashtirish 
maqsadida ish ko‘radigan bo‘lsa, unda matnga dinamik yoki 
formal yaqinlashish talab etiladi. Adekvatlikda va to‘liq ek­
vivalentlikda har ikkisi ham asliyat bilan «aynan»lashtiriladi. 
N.Tixonov «Na’matak» she’ri tarjimasida formal, ham dinamik 
ko‘rinishda ana shu aynanlikni qayta tiklay olgan. Tarjimon 
ijodida formalizm shakli asliyatning grammatik va uslub xu-
susiyatlari qandaydir nusxa olish bilan emas, balki muallif tili 
va uslub xususiyatlarini o‘zbek tilining tabiati va tabiiy imkoni­
yatlari darajasida aks ettira olganlik mahoratidan kelib chiqadi: 
Nafis chayqaladi bir tup na’matak,
Yuksakda, shamolning belanchagida,
Quyoshga ko‘tarib bir savat oq gul!
Viqor-la o‘shshaygan qoya labida – 
Nafis chayqaladi bir tup na’matak... 
1
Чудно качается куст Наъматака
Там, наверху в ветровой колыбели,
Солнцу – корзина цветов белоснежных.
Гордо над краем утесистой щели
Чудно качается куст Наъматака…
2
N.Tixonov va Oybek shoir, yozuvchi, tarjimon, adabi­
yotshunos bo‘lib faoliyat yurgizishgan. Ular bir-biri bilan 
ijtimoiy-siyosiy hayotda hozirjavob publitsist, g‘oyaviy qa­
rashlari o‘zaro monand ham edi. Bir adabiy, siyosiy muhit­
1 
Ойбек. Танланган асарлар. Тўрт томлик. Биринчи том. Шеърлар, поэмалар. – Тошкент: 
Бадиий адабиёт, 1957. – Б.182.
2 
Гафур Гулям. Айбек, Хамид Алимджан. Стихотворения и поэмы. Большая серия. – Л., 
1980. – С.285.

---

128
129
da ijod qilgan bo‘lsalar-da, his-tuyg‘ularini she’riy satrlarga 
ko‘chirishda har ikki ijodkor ham mohir ekanligi ma’lum. Oy­
bekning o‘zi ham tarjimon bo‘lgani bois, yaqin do‘sti N.Tix­
onovning «Na’matak» she’rini ruschaga o‘girganidan, tarjima 
tilidan ko‘ngli to‘lgan va ijobiy baholagani haqida xotira yoz­
gan.
1
Umuman, N.Tixonov tarjimonlik faoliyatida Oybekning 
«Xayr Chimyon!», «Ilk qor», «Yor ko‘zlarining ishqini, xumor­
ini yod et» kabi lirik she’rlari mukammal tarjimalar sifatida 
baholanishi mumkin. Ushbu she’r tarjimalari ekvivalentlik 
va adekvatlik talablariga to‘liq javob beradi. Shu bois, davrlar 
o‘tsa ham, ushbu she’rlarning yuqoridagi muqobil tarjimalari 
boshqa mutarjimlar tomonidan o‘giri lishga ehtiyoj sezmay­
di. Chunonchi, «Yor ko‘zlarining ishqini, xumorini yod et» 
she’rini tarjima bilan solishtirganimizda she’rning muallifi 
Oybek tarjimoni N.Tixonov, yoki aksincha, she’rni yozgan 
N.Tixonov, uni tarjima qilgan Oybek mi degan savol tug‘ilishi 
tabiiy. Chunki she’r tarjimasi bilan favqulodda o‘xshash ho­
latda talqin etilishi G‘.Salomov ta’kidlaga nidek, «mo‘jiza»ga 
o‘xshaydi: 
Yor ko‘zlarining ishqini, xumorini yod et!