A'dan Z'ye Felsefe
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Güzelliği hissetmek, bu duyguyu nasıl hissettiğimizi
anlamaktan daha iyi bir şeydir. (Santayana, The Sense of Beauty, 31) Yalnız, güzelliği hissettiğimde, bunu kendimi işin içine hiç sokmadan ve tefekkür yönlü bir tavırla mı yapmalıyım yoksa doğabilecek duygulara kendimi bırakmalı mıyım? Örneğin, yakınımdaki bir nesneye bakıyorum. Baktığım şey seyyar bir at barınağı: Tamamen pratik amaçlar için yapılmış, ahşap bir nesne; küp biçiminde, ortası kabarık bir çatısı var, giriş kapısı açık. Bu nesnede göze hoş gelen herhangi bir şey var mı? İlk bakışta yok. Ama nesneyi algılama tarzımı değiştirir ve bu nesnenin bir eski zini çizeceğim, sonra da bir tablo yapacağım diye düşünürsem, o zaman göze daha hoş görünür hale getirebilirim. Bu anlamda, konu dışı, insana zevk vermeyen şeyleri çıkarıyor muyum, atlar için konulmuş olaıı parmaklığı veya su kovasını görmezlikten mi geliyorum? İlle öyle olması gerekmez. Çünkü onlar üzerinde de aynı şekilde çalışabilirim, onları da estetik nesneler olarak görebilirim. Peki, burada değişmekte olan şey ne? Algımı değiştirip bir “potansiyel sanat yapıtı” gördüğüme göre, estetik olanın, estetik olmayan bir bakıştan estetik olan bir bakışa doğru bir değişim gerektiren zihinsel bir süreç olduğunu söylemek ilk akla gelecek şey olurdu. Aynen bir sayı dizisine yalnızca bir sayı dizisi olarak, yani 2,5, 10,17,26,37... olarak bakmak ya da bir matematik kalıp olarak, n üssü 2+1 olarak bakmak gibi. Öte yandan, acaba gözden geçirmekte olduğum nesnelerde aslında baştan beri var olan bir şeyler mi var ki bir kez odak noktamı değiştirince, eğitimle öğrenilebilecek bir tutum değişikliğini benimsediğimde bunu algılayabiliyorum? Sıradan bir söz, “güzellik bakanın gözündedir”, sizin güzel gördüğünüzün benim gözüme çirkin görünebileceğini hatırlatır bize. Eğer konuşma orada sona ererse yazık olur, çünkü felsefi bir nokta atlanmış olur. Sorabilir miyim, bakmakta olduğum bu nesnede güzel bulduğunuz nedir? O nesnede, benim de takdir edebileceğim bir şey var mı, yoksa sadece nesneye sanki sizin gözlerinizden bakıyormuşum gibi bakmayı mı öğreneceğim, yani sizin yargınıza temel olan kriterleri mi uyguluyor olacağım? Ki sonradan “ah işte, arkadaşım bunu kuşkusuz güzel bulurdu” diyebileyim. Ama öznellik daha da öte taleplerde bulunur: Eğer “bu çalışma bana hüzün dolu geliyor” derseniz, bu cümledeki “ben” daha iddialı bir önerme yapmak amacıyla (“bu parça hüzün dolu”) atılabilir; bu da özel olarak sizin hissettiğinizden çok daha ilginçtir. Artık elimizde üzerinde çalışılabilecek bir şey var. Resmin hangi yanı hüzün dolu hale getiriyor onu? Ne var ki, burada gerçekten de kişisel çağrışımlar rol oynuyor olabilir. Başka insanlar bunun neşe dolu bir parça olduğunu ileri sürebilirler. Bu durumda yargı haklı olarak özneldir. Örneğin, “A’yı güzel buluyorum” dersem, seçimimin arka planında yatan çevresel, kültürel, psikolojik, rasyonel unsurlara referans yapıyor olabilirim. Bunun anlamı güzelliği oluşturan şeylerin takdir edilebilmesi için öznelliğin kritik bir önem taşıyor olduğudur. Siz de benimle yeterince benzer bir hayat yaşamışsanız, aynı kitapları okumuşsanız, benim bakmış olduğum tablolara, binalara, heykellere, insanlara bakmışsanız, çok genel bir anlamda siz de benim gibi düşüneceksinizdir. Öte yandan, siz benimle aynı fikirde değilseniz, şu “güzellik bakanın gözündedir” teorisi uyarınca, bu durum yalnızca sizin kendi tarihçenizde ve halihazırdaki güzellik algılayış çerçevenizin benimkinden farklı olduğunu kabul etmek olarak yorumlanabilir. Öyleyse, özneler arası ortak kanılar bilimsel olarak test edilebilirdir. Benzer geçmişlerden gelen ve benzer eğitime maruz kalmış insanlar güzellik konusunda benzer beğeniler mi ifade ederler? Ama öyle olsa bile, bu, güzelliğin nesnel olduğunu mu gösterir yoksa toplumsal etkenlerin etkisinin oldukça güçlü olduğunu mu? Alternatif olarak, acaba A, nesnel olarak tanımlanabilecek birtakım kendine özgü nitelikler (biçimi, şekli, simetrisi, rengi, dengesi, ahengi vs.) dolayısıyla mı güzeldir? Zihnin, belirli biçimleri güzelliğe sahip olarak algılayacak biçimde evrilmiş olduğu ileri sürülebilir. Bunların algılama yoluyla tanınması (mekânın veya zamanın akışının tanınmasına benzer biçimde), başka hayvanların paylaşmadığı bir duygusal tepki yaratabilir. Daha eski bir gelenek, güzelliğin kaynağının ilahi olan veya hakikat veya iyilik olduğunu düşünürdü. Bütün teoriler benzer biçimde şu sorunu yaratır: Güzel şeylerle karşılaştığım zaman, sanki âşık olduğumu bilir gibi, bunların güzel olduğunu hemen anlayacak mıyım yoksa asgari bir eğitime vc gözlem kapasitemin sıradan günlük şeylerin ötesine uzanmasına ihtiyacım olacak mı? Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|