A'dan Z'ye Felsefe
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FAYDACILIK
“Nasıl davranmalıyım?”: Etik, bu soruyu sorar. Hedonistin cevabı, “elbette hazzını azami düzeye çıkararak” olur. Hıristiyanın cevabı “komşun için yaşayarak”tır. Faydacı ise komşunun hazzı için yaşa der. Rand’ın faydacılığı karikatürize edişi işin özünden o kadar da uzağa düşmüyor: Harekete geçmeden önce hareketimin dünya üzerindeki etkisini düşünmek zorundayımdır. Peter Singer gibi bazı faydacılar, insan komşularımızla da yetinmeyip hayvanlar âlemini, hatta gezegeni bile düşünmemiz gerektiğini söylüyorlar. Faydacılık, bir davranışın en yüksek sayıda insan için en büyük miktarda iyiliği maksimize etmeyi hedeflemesi gerektiğini savunur. Davranışın kendisine veya davranışta bulunan özneye değil, davranışın sonunda ortaya çıkan duruma baktığı için so-nuççu bir felsefedir. Modern faydacılığı geliştiren, hayata haz ve acının damgasını vurduğunu ve iyi yaşamanın haz arayışına ve acının asgari düzeye indirilmesine dayandığını ileri süren Bent-ham’dır. Bu yaklaşım hedonizme benzetilebilir, ama Bentham bir yenilik getirmektedir: Ona göre, haz ve acı, “mutluluk hesabı” adı verilen bir ölçüme tabi tutulabilir. Buna göre, her hazzın yoğunluğu, süresi, verimliliği (yani başka hazları uyarma kapasitesi), arılığı, kesinliği ve yakınlığı ölçülebilir. Burada sorunlar başlar, ama biz faydacılığın pratikte ne anlama geldiğine bakalım. Hugo’nun Sefillerdi konulu bir oyun düşünelim: Marius tam Cossette’i öpecekken, haz/acı hesabını yapar. Cossette’i öperse bundan zevk duyacaktır, onun da zevk duyacağını varsayar. Ama bu varsayıma güvenebilir mi? Cossette öpülmek ister gibidir, ama belki de el ele tutuşmayı veya birlikte yemek yemeyi tercih ediyordur. Acaba ona sorsa mı? Sorarsa onun dürüstçe cevap vereceğinden emin olabilir mi? Ote yandan, yeni bir kişi belirir: Eponine’in yüzü. Marius onu düşününce Cossettc’i öpmesinin Eponine’in kalbini kırmak anlamına geleceğini fark eder. Dolayısıyla, şimdi yeniden bir hesap yapıp öpüşmeden gelecek faydanın Eponine’in acısına ağır basıp basmayacağına karar vermesi gerekir. Peki, Eponine için Cosscttc’ten vazgeçerse, acaba Epo-nine’in mutluluğu, Cossette’in kendisini affetmekle birlikte duyacağı hüzünden ve kendisinin duyacağı kasvetten daha mı güçlü olacaktır? Eğer öyle olacaksa, o zaman Cossette’e sırtını çevirmelidir. Peki ama dürüstlük ve içtenlik? Anlaşılan bunlar faydacılık için önemli değildir. Bazı faydacılara buradaki şaka ters gelebilir; faydacı ahlak yasaların yapılışındaki tercihler içindir, günlük hayatın sıradan sorunları için değil, diyebilirler. Ne var ki, bu ricat yeterli değildir, çünkü o zaman da sıradan sorunların hangi noktada önemli meselelere dönüştüğünü açıklamak zorundadır faydacılık. Memleket meseleleri içinde birçok sıradan sorun olduğu gibi, günlük hayatta da sonuçları çok önemli olabilecek birtakım kararlar olabilir. Sonuçların hesaplanması insan hayatının her boyutundan önce gelmek zorundadır, hayatı işgal eder. Burada davranışların kendi içinde doğruluğunu veya yanlışlığını değerlendiren deontolojistin ve "böyle davranırsam ne tür bir insan olurum?” sorusunu tercih eden erdem teorisyeninin tutumlarına karşıt bir yaklaşım söz konusudur. Bentham’ın faydacılığının eşitlikçiliği kötü bir şöhrete sahiptir. Bu, bazı davranışların içkin olarak diğerlerinden daha iyi olduğuna inananlar için bir endişe kaynağıdır. Bentham bilardoyu, aynı derecede haz verdiği takdirde şiire eşit değerde görüyordu. Başka bazı faydacılar, örneğin Mili, bundan pek memnun değildi. Faydacılık günümüzde davranış faydacılığı ve kural faydacılığı olarak bilinen iki dala bölündü. Davranış faydacılığı her davranışı haz uyarıcı yararlan temelinde değerlendirmemiz gerektiğini söylerken, kural faydacılığı zaman içinde deneyimin bizi belirli davranış biçimlerinin yararlan konusunda aydınlatacağını, böylece bunların kural haline gelmesi gerektiğini ileri sürer. Bu tür kurallar yeni kuşaklara, kısa vadede pek bir yarar sağlamıyor gibi görünseler de, uzun vadede toplam olarak yarar getirmiş kurallar olarak öğretilebilir. Bu durumda Marius’ün Cos-sette için duyduğu aşka sadık kalması gerektiği ortaya çıkar, çünkü deneyim anlık yüzeysel bir kılı kırk yarmanın işe yaramadığını, aşkla dolu yüreğin sesinin dinlenmesi gerektiğini öğretir. Benzer biçimde, kural faydacıları, hakikati gizlemenin dolaysız olarak algılanabilir yararlı sonuçlan ne olursa olsun dürüstlüğün en iyi politika olduğunu da vurgularlar. Bir davranıştan doğacak haz ve acıyı ölçmenin birey için güçlüğü yaygın kabul görür. Öyleyse, faydacılığın, insanların duyduğu mutluluk ve ızdırabın aritmetik olarak toplanması yolundaki ilkesini ne yapacağız? Marius, iki kadının kendisine karşı duyduğu aşkı karşılaştırıp bundan hareketle Cossette’i öpmekten elde edilecek kâr ve zararı ölçebilir mi? Faydacılığın eleştiricileri, hazzın çok özel bir biçimde öznel olduğunu ve her ne kadar sıraya dizilebilirse de (ben kırmızı şarabı biraya, birayı ise beyaz şaraba tercih ederim) miktar olarak ifade edilemeyeceğini, yani Bentham’ın önerdiği gibi (fayda sözcüğünün İngilizce karşılığı olan ''utility'' den türetilmiş) util diye bir birim cinsinden hesaplanamayacağını ileri sürerler. Mesela şöyle bir şey yapılamaz: kırmızı şarap 40 util, bira 20 util, beyaz şarap 5 utiL Yani kırmızı şarabı beyaz şaraptan sekiz kat fazla sevdiğim kesin olarak söylenebilir mi? Peki bir öpüşme? Sevgilime bir öpüşmenin bana 230 util haz sağladığım söylesem, onun tepkisi ne olurdu acaba? Eğer haz katıksız biçimde öznelse ve eğer tercihler yalnızca sıraya dizilebilirse, faydacı hesap başarısızlığa uğrayacaktır. İkincisi, en yüksek sayıda insan için en büyük iyiliği sağlama ilkesi hakkında ne diyebiliriz? Neden en yüksek sayıda insan? Eğer bu en yüksek sayıda insan sizi mahvetmek istiyorsa, onların sayısının çok olması bunu ahlaka uygun kılar mıydı? Mili bunun içermelerini kavrayarak aynen 99 insanın tek bir kişi üzerinde bir hakka sahip olmadığı gibi bir kişinin de 99 insan üzerinde bir hakkı olmadığını ileri sürüyordu. Mili, Bentham’ın pek pişmemiş faydacı hesabını daha yüksek entelektüel faaliyetlerden kaynaklanacak zevkli yararları yücelterek dengelemeye çalışıyordu, çünkü iğneleyici biçimde işaret ettiği gibi memnuniyetsiz bir Sokrates olmak memnun bir budala olmaktan evladır. Yöneltilen eleştiriler etkisini göstermiş ve faydacılara geri adım attırarak daha geleneksel bir ahlak anlayışına dönmelerine yol açmıştır. Ancak, Bentham’ın faydacılığının bir başka öncülüne de değinmemiz gerekiyor: Hesap yapılırken her insan bir sayılacak, birden fazla hesaplanmayacaktır. Yasama faaliyeti söz konusu olduğunda bu ilke, medeni bir düzende, sesi yüksek çıkan bir azınlığın sesinin (ya da gürültüsünün) sessiz insanları yönetmesine izin vermemek anlamına gelir. Bu gerçekten de radikal bir taleptir. Çoğu zaman siyaset felsefesi akımları, bazılarının sesinin (seçkinler, zenginler, yoksullar, dindarlar, eğitimliler, işçi sınıfı, belirli ırksal tiplemeler, erkekler, kadınlar, aşiretler vb.) diğerlerine göre daha büyük ağırlık taşıması gerekirmiş gibi davranırlar. Bentham’ı izleyen faydacı bunu onaylayamaz. Faydacılık, (kalabalığa veya tahta karşı) bireyin hakları konusundaki vurgularıyla liberalizme bağlandığında, faydacılığın tarihteki etkisini ve siyasi ayrıcalıkları ortadan kaldırma yolundaki çabasını görürüz. |