Agrologistika

6. Logistika va marketing 
Yuqorida ta'kidlanganidek, logistikaning eng so‘nggi maqsadi firma mahsulotini
samarali sotish hisoblanadi. Aynan tovarlarni sotish, iste'molchi talabi darajasini kengaytirish
va oshirish firmaning ishlab chiqarish-sotish faoliyatini aniqlashi hamda uni iqtisodiy jihatdan
oqlashi kerak. Shunday qilib, bozor holatini o‘rganish, talab va ob'ektiv mavjud iste'molni
qondirishga intilish zamonaviy firma faoliyati asosiga yaxlit holda qo‘yilgan bo‘lishi lozim.
Bu marketing vazifasi asosini tashkil etadi. Ta'kidlanganidek, logistika o‘z ichiga marketing
tadqiqotlarni olgan holda ancha katta tushuncha hisoblanadi.
савдо
чакана
савдо
чакана
жунатма
савдо
чакана
савдо
савдо
чакана
чакана

---

---

Marketing bozor va uning ahvolini, aynan mavjud talab va ehtimolli ehtiyojlarni,

takliflarning borligini o‘rganish, raqobat xususiyati hamda darajasi bilan shuqullanadi.
Logistika firmaning amaliy ishlab chiqarish-sotish faoliyatida marketing tadqiqotlarni
jismoniy mavjud bo‘lgan ehtimolli talabarini qondirishga yo‘naltirilgan tarzda tashkil etib,
uning natijalarini amalga oshiradi. Buni quyida batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
Amerika Marketing assotsiatsiyasi ta'rifiga muvofiq: marketing g‘oyani rejalashtirish
va tatbiq etish, ayrim shaxs hamda tashkilotlar maqsadlarini qondiruvchi ayriboshlash orqali
g‘oya, tovarlar va xizmatlarning harakati va ularni amalga oshirish jarayonini ifoda etadi.
Shunday qilib, marketing bir martalik tadbir bilan cheklanib qolmasdan keng ko‘lamli
faoliyatni ifoda etadi. Marketing reklama va tovar omborlaridagi mahsulotni sotishni
tezlashtirish bo‘yicha an'anaviy tadbirlarni istisno qilmaydi. Marketing iste'molchilarning
mavjud talablariga va uning bozor ahvolining o‘zgarishiga moslashtirishga mo‘ljallangan
mahsulotni ishlab chiqarishni nazarda tutadi.
Marketing tamoyillari asosida boshqarish uchun rahbar yoki rahbariyat organ yuqorida
zikr etilganidek, bozor konyukturasi to‘g‘risidagi to‘liq axborotga ega bo‘lishi kerak. Ushbu
axborot - birlamchi yoki ikkilamchi, marketingdan qat'i nazar firma ichida yoxud tashqarisida
bor bo‘lishi, shuningdek, marketing tadqiqotlar natijasida maqsadga muvofiq tarzda
shakllanishi mumkin.
Axborotning birlamchi turiga quyidagilar kiradi:
-ichki axborot, masalan, arizalar, buyurtmalar, bitimlar, shartnomalar, ombor naqdligi,
tannarx, narxlar, mavjud katologlar va preyskurantlar bo‘yicha ma'lumotlar va boshqalar;
- joriy tashqi axborot, masalan, bozor muhitidagi yo‘nalishlar, xo‘jalik va moliyaviy
aloqalar, konyutura o‘zgarishlari va boshqalar to‘qrisidagi tezkor ma'lumotlar.
Yo‘naltirilgan marketing tadqiqotlar natijasida yangi tovarlar, ularni taqsimlash
mumkin bo‘lgan kanallar, narxlar darajasi, baho belgilash, mijozlar bilan ishlashga taaluqli
holat, sotishdan keyingi talab etiladigan servis xizmati darajasi, reklama samaradorligi,
darajasi va hokazolar aniqlanadi.
Logistika marketing tomonidan barcha parametrlar bo‘yicha mos ravishda aniqlangan
talab va uning o‘zgarish yo‘nalishlariga hozirjavoblikni amalga oshiradi. Bunday bir xil
hozirjavoblik uchun ingliz tilidagi adabiyotda “tezda javob berish texnologiyasi” atamasi
mavjud. Logistika umumiy ilmiy-amaliy ynalish bo‘lib, firmaning yagona tashkiliy-texnologik
faoliyati bosqichini qamrab oladi.
Shuningdek, marketing haqiqatdan mavjud bo‘lgan ehtimolli talabni tahlil qiladi va
qaerda, qachon, qancha miqdorda, qanday sifatda qanaqa mahsulot talab etilishi to‘qrisidagi
axborotni shakllantiradi. Logistika aniqlangan ehtiyojni eng kam harajatlar va katta iqtisodiy
samaradorlik bilan qondirish masalasini hal etadi. Iste'molchi tomonidan aniqlangan talabni
qondiradigan tovarni haqiqatdan olganligi va eng kam harajatlar bilan transport-ekspeditsiya
ishlarini bajarishda ushbu ishni samarali tashkil etish bilan bog‘liq masalalar doirasi
logistikaning taqsimlash logistikasi, deb ataladigan funksional sohasi vakolatiga kiradi.
Marketingni logistik boshqaruvning umumiy chizmasiga kiritish firma oldida
tovarlarning bozorda muvaffaqiyatli harakatlanishi, mijozlar doirasini kengaytirish va ularning
darajasini oshirish, iqtisodiy jihatdan narx va texnik siyosatni o‘tkazish uchun kerak bo‘lgan
vazifalarni ta'riflaydi.
Boshqaruv logistikasi buning uchun tadbirlarning ikkita guruhini taklif etadi:
- firmaning ishlab chiqarish faoliyatini sotish jarayonini modellashtirish yo‘li bilan
rejalashtirishni tekshirish;
- sotishni tashkil etish va uning ko‘rsatkichlaridan ishlab chiqarish dasturlarini ishlab
chiqish hamda to‘qirlashda foydalanish bo‘yicha tadbirlar rejasini ishlab chiqish va qabul
qilish.
Taqsimlash logistikasining ahamiyati ayniqsa zamonaviy iqtisodiyotni rivojlantirish
yo‘nalishlari tahlili muomala va sotish sohasining roli yanada oshib borayotganini

---

---

ko‘rsatayotgani munosabati bilan ortib bormoqda.

Bu tovar mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, ayniqsa yirik ishlab chiqaruvchilar
mustaqil ravishda ko‘proq sotib olib, kam ishlab chiqaradi degani. Masalan, qator
mashinasozlik va metalni qayta ishlovchi firmalarda tadqiqot ishlarini o‘tkazgan
Shveytsariyaning bank uyushmasi ma'lumotlari ko‘ra, boshqa korxonalardan sotib olish uchun
ushbu firma aylanma mablag‘ining 40 foizi to‘g‘ri keladi. Bu ko‘rsatkich o‘sishi mumkin.
Shu bois ishlab chiarish-sotish faoliyatini zamonaviy tashkil etish uchun quyitdagi
yo‘nalishlarda harakat qilish kerak:
-sotishni, an'anaviy va yangi tovarlarni reklama qilishni raqbatlantirish, mijozlarga
servis xizmati, shu jumladan sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish darajasini oshirish va hajmini
ko‘paytirish, turli lizing shartnomalar tuzish, diskontlash va chegirma tizimni rivojlantirish va
hokazolar;
- o‘z transport-taqsimlash faoliyati, mahsulotni iste'molchiga tegishli ravishda tashkil
etilgan taqsimlash kanallari orqali haqiqatdan yetkazib berishni amalga oshirish;
- firmaning sotish talablarini qondirishga texnologik jihatdan tayyorgarligini
ta'minlash, texnologiyalar portfelini tashkil etish;
- sotishning o‘zgarishiga bir xil javob beradigan integratsiyalashgan tadbirlar
kompleksini o‘tkazish.
Ushbu tasnifni ko‘rib chiqishda bitta muhim holatni qayd etish lozim. Firmaning uning
faoliyatini davom ettirish va rivojlanishining garovi hisoblangan o‘rab turgan iqtisodiy muhit
bilan ko‘p qirrali aloqalarini rivojlantirish, kengaytirish va diversifatsiyalash sotish shartlari
o‘zgarishiga tez va bir xil javob qaytirishni talab etadi. Buning uchun esa firma ma'lum
texnologik imkoniyatlarga ega bo‘lishi kerak. Oddiy qilib aytganda, o‘zgarib borayotganda
sharoitlarda nima ishlab chiqarish talab etilishini aniqlashning o‘zi yetarli emas, qulay
fursatlarda ushbu mahsulotni ishlab chiqarishni amaliy tashkil etish imkoniyatiga ham ega
bo‘lish lozim.
Ko‘plab yetarli darajada yirik va mashhur firmalarning beqaror moliyaviy ahvolining
asosiy
sabablari ularning texnologik bazasi sotishning o‘zgarishiga nisbatan
faoliyatsizligidadir. Agarda marketing faoliyati texnologiya sohasida taraqqiyotni hisobga
olmasa, uning natijalari adashish xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Texnologik bazaning
marketing tadqiqotlar natijalari bilan moslashish muammosi ayniqsa murrakab mahsulot turlari
va texnologik bazasining yuqori darajasi bilan ajralib turadigan firma mahsulotlarini samarali
sotish uchun dolzarbdir. Firmaning texnologik imkoniyatlarini oshirishda asosiy jihat ko‘p
ixtisosli texnologiyalar portfelini shakllantirish hisoblanadi.
Asosiy
ko‘p
ixtisosli
texnologiyalarni
tashkil etish
jarayoni
ularning
raqobatbardoshligini bir qancha manfaatdor tashkilotlarning birgalikdagi say'- harakatlari bilan
ta'minlash bosqichida NIR va OKRni o‘tkazishni nazarda tutadi. Ba'zida bu ish davlat
ko‘magidan (hattoki asosida) foydalanilgan holda bajariladi. Texnologiyalar portfelini
shakllantirish maqsadida yoki ularni selektiv qo‘llab- quvvatlashni tashkil etish uchun bunday
texnologiyani tanlash uslubiyati ekspert baholash uslubiga asoslanadi.
Marketing samaradorligi firma strategiyasining sotuvlarning tushishi yoki ko‘tarilishi
sharoitlarida mosligini baholashda ham ifoda etiladi. Faol strategiyalar ehtiyojlar o‘zgarishini
tekzor kuzatishni emas, balki ushbu o‘zgarishlarga ta'sirlarni anglatadi. Qator holatlarda
bozorni “bo‘ysindirish” haqida gapiriladi. Vaholanki bunga faqat yirik kompaniyalar qodir.
Integratsiyalar bo‘yicha tadbirlar bozor talablari o‘zgarishiga faol ta'sir qilish imkonini
beradi.
Sotishlarning ishlab chiqarishni oshirish maqsadida o‘sishi sharoitida firma dastlabki
materiallarni xarid qilishni ko‘paytirish lozim. Biroq bu yetkazib berishlar raqobatchilar
tomonidan sotib olinishi mumkin. Bunga yo‘l qo‘ymaslik va materiallarni sotishlarning o‘sib
borayotgan sharoitida yetkazib berishni kafolatlash uchun firma dastlabki xomashyoni
yetkazib beruvchi firmalarni sotib olishi ham mumkin. Bunday holatda “pastga qarab

---

---

integratsiyalashish” sodir bo‘ladi.

Sotishlar tushib ketgan holatda imkoniyatli xaridor jami mahsulotni va butun bir
firmani umuman sotib olishi mumkin. Bu esa “yuqoriga qarab integratsiyalashish”ni anglatadi.
Xarid qilayotgan ishlab chiqaruvchi firma integratsiyaning bunday turini sotishlarning kerakli
darajasini saqlashni ta'minlash mumkinligi bois qo‘llashi mumkin.
Integratsiyaning ikkala turi ham o‘zib ketuvchi bo‘lishi mumkin. Biroq “yuqoriga
qarab integratsiyalashish”ni o‘zib ketuvchi sur'atda amalga oshirish afzalroqdir. Bu holatda
integratsiyalashish sotishlar darajasi deyarli tushmagan bo‘lsada, uning pasayishga bo‘lgan
yo‘nalishi aniqlanganligi bois taxminiy marketing tadqiqotlar asosida amalga oshiriladi.
Va nihoyat, ikki yoki undan ortiq bir xil yo‘naltirilgan, bitta yoki bir-biriga yaqin
mahsulotni ishlab chiqaradigan firmani birlashtirish natijasi “gorizontal integratsiyalashish”
hisoblanadi. Gorizontal integratsiyalashish umumiy bo‘lgan resurslardan foydalanishni
yaxshilash, buyurtmalarni maqsadga muvofiq tarzda taqsimlash, yagona narx siyosatini
o‘tkazish, integratsiyalashgan kompaniyaning bozordagi ulushini ko‘paytirishga olib keladi.
Ushbu ulush bu kabi integratsiyalashgan ayrim kompaniyalar ulushining qimaytidan oshirish
kerak.
Qator holatlarda esa (ayniqsa monopoliyaga qarshi faoliyatga davlat organlarining
aralashuvi natijasida) yirik kompaniyalarni kichiklashtiriladi. Bunda ularning avvalgi
yo‘nalishi saqlanishi yoki o‘zgarishi mumkin. Bu jarayon tarkibiy qismlarga bo‘lish, deb
ataladi.
Shunday qilib, marketing dastlabki ma'lumotlarni logistika tizimining ishlashi uchun
yetkazib beradi. Keng ma'noda logistika vazifasi ehtiyoj o‘zgarishlariga mos keladigan sotish
darajasini ta'minlashdan iborat. Tor ma'noda esa iste'molga tayyor mahsulot o‘z vaqtida, eng
kam harajatlar bilan sifatiga zarar yetkazilmasdan, talab etilgan miqdorda va kelishilgan
muddatda uni talab qilgan iste'molchilarga yetkazib berilishi lozim. Logistikaning yuqorida
zikr etilgan tor ma'nodagi mahsulotni taqsimlashga taaluqli funksional sohasi shaxsiy
taqsimlash logistikasi, deb ataladi.
Keyingi yillarda sotish faoliyati mexanizmlarini rivojlantirish jarayoni davom ettirlishi
mumkin. Bu rivojlanish quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
- taqsimlashni markazlashtirish, bu yetkazib berishlar ishonchliligini oshiradi va
zahiralar miqdorini kamaytirishga olib keladi, shuningdek, kichik yetkazib beruvchilarga
ushbu jarayonda ishtirok etish imkonini beradi;
- yetkazib berish bo‘yicha turli iste'molchilardan kelib tushgan buyurtmalarni bir yerda
to‘plash;
- tovarlarni yetazib berishni reklama faoliyatini kengaytirish, ommaviylikni
ko‘paytirish, kataloglar va preyskurantalrning xilma-xilligi bilan birikkan holda
rag‘batlantirish darajasini oshirish;
- tovarlarni sotish va yetkazib berish bo‘yicha barcha hamkorlarni axborot bilan
ta'minlash darajasini oshirish va ko‘paytirish.
Shu tarzda taqsimlash yoki sotish logistikasi taqsimlashning butun bir zanjirini -
mahsulotni transportda tashish, omborlarga joylashtirish va sotish jarayonlarini qamrab olishi
kerak.