Агрономия факультети талабалари учун Узумчилик фанидан

10.3.Sizot suvlari yuza joylashgan hamda kam sho„rlangan yerlarda tok 
o„stirish xususiyatlari 
O„zbekistonning tuprog„i yer osti suvi bilan namiqadigan yerlarda suv rejimi 
keskin o„zgaruvchan bo„ladi. Daryo vodiylarida joylashgan o„tloq va o„tloq-botqoq 
tuproqlarida bu hol kuchli seziladi. Yer osti suvining qavati zaxlanadi, natijada, bu 
qavatda oziqlanish va havo sharoiti yomonlashadi. Yer osti suvi past joylashganda 
esa, aksincha, ustki qavatlarning tuprog„i qurib qoladi, natijada tuproqni sug„orish 
suvi bilan namiqtirishga to„g„ri keladi.
Yer osti suvi 1-2 m chuqurlikda joylashgan yerlarda mashinalardan umumli 
foydalanganda, toklar baquvvat bo„lib o„sadi va mo„l hosil beradi. Bunday 
sharoitlarda o„stirilgan uzum tarkibida qand moddasi kam bo„ladi. G„ujumlarda 
qand sekin to„planadi, shu sababli bunday sharoitda uzumning xo„raki va vinobop 
navlarini ekish mumkin. Nimrang, Kattaqo„rg„on, Toyfi, Charos, Pobeda, 
O„zbekiston muskati, Bayan SHirey, Rkatsiteli, Baxtiyoriy, Sapyeravi navlarini 
ekish maqsadga muvofiq.
Bunday sharoitlarda tok agrotexnikasi ham o„ziga xos bo„lib, barcha 
tadbirlar yer osti suvlarining sathini pasaytirishga, namlikni miqdoridan ortiqcha 
bo„lib ketmasligiga yo„l qo„ymaslikdan iborat.
Muhokama uchun savollar: 
 
1.
Tog„ va tog„ oldi hududlari deganda qanday maydonlarni tushunasiz? 
2.
Baland tog„li hududlarda dengiz sathiga nisbatan balandlik qancha bo„ladi? 
3.
Tog„li hududlarda yerni tok ko„chatlari ekishga tayyorlash ishlari 
nimalardan iborat? 
4.
Tog„li hududlar uchun tavsiya etiladigan uzum navlari qaysilar? 
5.
Sizot suvlari yuza joylashgan yerlar uchun tavsiya etiladigan uzum navlari 
qaysilar? 
 
 11. O„ZBEKISTONDA RAYONLASHTIRILGAN UZUM NAVLARI 
11.1.Ampelografiya fani haqida va uzum navlari kolleksiyasini o„rganish
 
Tayanch iboralar: Ampelografiya, uzum navlari, klon o„simliklari agrobiologik 
xususiyatlari, xalq seleksiyasi, mahalliy navlar, kishmish navlar, vinobop navlar, 
xo„raki navlar, mayizbop navlar, uzumlarning assortimenti, kolleksiyalar, dessyert 
vinolar, ilmiy muassasalar.

---

99 
Xo„jalik uchun qimmatli belgi va xususiyatlari nisbatan barqaror, irsiy jihatdan 
bir-biriga yaqin bo„lgan klonlarning vegetativ yo„l bilan ko„paytirib hosil qilingan 
nasli uzum navi deb ataladi. Klon – bitta o„simlikni vegetativ yo„l bilan ko„paytirib 
olingan o„simliklar yig„indisidir. Klon o„simliklari nisbatan bir xil bo„ladi. Ammo, 
ular biror darajada irsiy jihatdan yaqin klonlar aralashmasidan iborat bo„ladi.
Uzum navlarini, ularni botanik ta‟rifini, agrobiologik xususiyatlarini, 
texnologik ta‟rifini o„rganuvchi fan ampelografiya fanidir.
O„zbekistonda birinchi uzum kolleksiyasi (1900-1902 yillarda) Turkiston 
qishloq xo„jaligi tajriba stansiyasida A.A.Dilevskiy tomonidan barpo etilgan. 
O„zbekistonda uzumlarning assortimenti juda ko„p. Ko„p asrlik xalq seleksiyasi 
natijasida yaratilgan mahalliy navlar aloxida qimmatga ega. Ular 200 dan ortiq navni 
o„z ichiga oladi, ba‟zilari hali ta‟riflanmagan. Respublikamizda hozirgi kunda bir 
qancha chet davlatlardan keltirilgan navlar ham ko„p o„stiriladi.
Eng ko„p tarqalganlari: Zakavkaze navlaridan-Bayan Shirey, Sapyeravi, 
Rkatsiteli, Tavkvyeri; Vengriya navlaridan – Furmint; G„arbiy Evropa navlaridan – 
Kabyerne sovinon, Risling, Morastel, Aleatiko, Muskatlar. O„zbekistonda bu navlar 
yaxshi o„sadi, mo„l hosil beradi va ulardan yuqori sifatli vinolar tayyorlanadi. 
Standart assortimentga sobiq Butunittifoq O„simlikshunoslik institutining O„rta 
Osiyo stansiyasida A.M.Negrul va M.S. Juravel tomonidan chiqarilgan O„zbekiston 
muskati, Kechki VIR, Tarnov, Oktyabrskiy, Volga-Don va shu kabi boshqa seleksiya 
navlari ham kiritilgan. VIR kishmishi, Pobeda, VIR Muskati, Zarafshon kishmishi, 
Botir kishmish, Xishrov, Rizamat kabi navlar R.R.Shredyer nomidagi O„zbekiston 
Bog„dorchilik va uzumchilik IIBsida yaratilib, hozirgi kunda ishlab chiqarishda keng 
ekilmoqda. 
O„zbekistondagi ilmiy muassasalar kolleksiyalarida Amerika guruhidagi 
navlardan – Izabella, Lidiya va Amurskiy uzumi bor.
Uzumning mahalliy navlari asosan xo„raki va kishmish navlaridan iborat. 
Xo„raki navlar uzum boshlarining yirik va ko„pincha siyrak bo„lishi hamda 
g„ujumning tig„iz va eti ajoyib ta‟mli yirik chiroyli bo„lishi bilan ajralib turadi. Ammo 
g„ujumlarning shirasi kam. Bir qancha mahalliy xo„raki navlar (Nimrang, Husayni, 
Toyfi, Charos, Kattaqo„rg„on va boshqalar) bir qancha qo„shni davlatlarda ham keng 
tarqalgan. Ularning ichida ertagi iyun oxiri, o„rtagi va kechki (oktyabr) muddatlarda 
pishadigan navlar uchraydi, shu sababli 100-120 kungacha yangi uzum iste‟mol qilish 
mumkin. Bundan tashqari, yangi xo„raki uzum tupidan uzib olingandan tegishli 
sharoitda 4-5 oy va undan ortiq saqlanishi mumkin.
Kishmish navlarining uzum boshlari oq (Oq kishmish) yoki qora (Qora 
kishmish) rangli, ko„p miqdorda urug„siz, g„ujumi katta bo„ladi. Bu navlar pishganda 

---

100 
juda ko„p shakar to„playdi. Samarqand viloyatida o„stiriladigan Oq kishmish navi eng 
yaxshi nav xisoblanadi.
Quritish uchun faqat kishmish navlarigina emas, balki yuqori sifatli mayiz 
beradigan (Germiyon, Avloniy) ba‟zi mahalliy xo„raki navlardan (Sulton, 
Kattaqo„rg„on, Nimrang, Jo„ra uzum va boshqalar) ham foydalaniladi. Urug„lik mayiz 
uzoqqa tashilganda va saqlanganda buzilmaydi. 
Vinobop mahalliy navlar kam bo„lib, ular hali keng tarqalmagan, ayrim 
hududlardagina to„plangan. Ularning ba‟zilari (Soyaki, Baxtiyori, Bishti, Turkmani va 
boshqalar) dan oq xo„raki va shampan vinolari, (Buvaki, Yumaloq, Vassarg„a) dan 
esa yuqori dessyert vinolar tayyorlanadi.
Xo„raki va kishmish navlardan ham vino tayyorlasa bo„ladi, lekin vinosining 
sifati ancha past bo„ladi.
O„zbekistonning iqlim sharoiti: yorug„lik va issiqlikning mo„l bo„lib sovuqsiz 
davrining uzoqligi, tuproqning unumdorligi, yerlarning sug„orib, xo„jalikda turli 
maqsadlarda foydalaniladigan va turli muddatlarda pishadigan uzum navlarining 
o„stirishga imkon beradi, bu esa mahalliy aholining yangi uzumga, vino va quruq 
meva tayyorlash sanoatining xom-ashyoga bo„lgan talabini qondiribgina qolmay, 
balki yangi uzum va mayizni boshqa davlatlarga ham chiqarish mumkin.
Uzumchilikning ishlab chiqarish va O„zbekistonning ayrim viloyatlari hamda 
hududlarining uzum assortimenti ularning tarixiy- tabiiy va iqtisodiy sharoitiga qarab 
turlicha bo„ladi. Toshkent viloyati va Farg„ona vodiysidagi uzumchilik xo„jaliklarida 
asosan xo„raki uzum etishtiriladi. Ba‟zi yillarda vino ishlab chiqarishning rivojlanishi 
munosabati bilan vinobop navlar, ayniqsa yevropa va kavkaz navlari anchagina va 
mahalliy navlar esa kamroq rivojlanadi. Zarafshon vodiysida (Samarqand va Buxoro 
viloyatlari) da asosan kishmish va mayizbop-xo„raki uzum navlari yetishtiriladi. 
Surxnadaryo viloyatida xo„raki-mayizbop va kishmish navlari, Xorazm va 
Qoraqalpog„istonda asosan xo„raki uzum yetishtiriladi.