Aholi geografiyasi – iqtisodiy geografiyaning muhim va alohida tarmog’I

n=
1000
TP
N
T - o’rganilayotgan davr (yil). 
P - o’rganilayotgan davrdagi aholining o’rtacha soni. 
N - o’rganilayottan davrda tug’ilgan bolalar soni. 
Tug’ilishning umumiy koeffitsienti odatda promilleda hisoblanadi. Bu 
koeffitsientdan tug’ilish darajasini ifodalashda ko’proq foydalaniladi. Uning 
yordamida ma’lum HUAUA yoki avlodlardagi tug’ilishda ro’y berayotgan 
o’zgarishlar umumiy tarzda o’rganilishi mumkin. Lekin tug’ilishning umumiy 
koefitsienti tug’ilish darajasini ifodalashda biroz dag’alliklarga yo’l qo’yadi. Chunki 
bu ko’rsatkichga aholining yosh va jinsiy tarkibi bevosita ta’sir etadi. Agar 
o’rganilayotgan hudud aholi tarkibida farzand ko’rish yoshiga yetmagan bolalar (0-
14) va farzand ko’rish yoshidan o’tgan keksalar (60 va undan yuqori yoshdagi aholi 

---

- 18 - 
guruhi) salmog’i yuqori bo’lsa, tug’ilish umumiy koeffitsientining biroz past darajada 
ifodalanishiga olib keladi. 
Demograf olimlar B.O’.Urlanis, V.A.Borisovlar tomonidan tug’ilish darajasini 
tug’ilish umumiy koeffitsienti yordamida baxolash mezoni aniqlangan. Umumiy 
mezon bo’yicha o’rganilayotgan hudud yoki aholi guruhida tug’ilishning umumiy 
koeffitsienti 16 promilledan kam bo’lsa. Tug’ilish darajasi past: 16-24 promille 
bo’lsao’rta, 25-29 promille bo’lsa yuqori va 40 promilledan baland bo’lsa tug’ilish 
darajasi juda yuqori xisoblanadi1. 
Tugshshshning maxsus koeffitsientlari tug’ilish darajsidagi o’zgarishlarni aniq 
ifoodalaydi, tug’ilishni atroflicha o’rganishda qo’llaniladi. Ushbu koeffitsient alohida 
erkaklar va ayollar guruhiga iisbatan xisoblanishi mumkin. Demografik tadqiqotlarda 
asosan 
reproduktiv 
yoshdagi 
(15-49yosh) 
ayollarga 
nisbatan 
qo’llaniladi. 
Demograficheskiy eno’iklopedechieskiy slovarh. M, 1985 s gol 
Tug’ilishning maxsus koeffitsientida har 1000 ta 15-49 yoshdagi ayollarga 
nisbatan tug’ilgan boladar soni aniqlanadi va quyidagicha ifodalanadi: F
15-49
=
TW
N
49
-
15
F15-49 - tug’ilishning maxsus koeffitsienti. 
N15-49 - o’rganilayotgan davrda 15-49 yoshni ayollarda tug’ilgan bolalar soni. 
T - o’rganilayotgan davr (yil). 
W - reproduktiv yoshdagi ayollar soni (15-49 yosh, tug’ilish darajasi past 
davlatlarda 15-44 yoshdagi ayollar olinadi. 
Tug’ilishning maxsus koeffitsienti erkaklarga nisbatan xam xisoblanadi. U 
xolda har 1000 ta 15-49 (14-54 yoshlar uchun xam xisoblanadi) yoshdagi erkaklarga 
nisbatan tug’ilgan bolalar soni aniqlanadi. 
Tug’ilishning xususiy koeffitsientlari-tug’ilishning o’rganishdagi eng aniq 
koeffitsientlar bo’lib, ma’lum yosh guruhlarda tug’ilish darajasini ifodalaydi. Bu 
koeffitsient odatda har 1000 ta 15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35 - 39,40-44 va 45-49 
yosh guruhidagi ayollarda tug’ilayotgan bolalar sonini aniqlashda qo’llaniladi va 
quyidagicha ifodalanadi:
F
x1y
=
1000
1
1
y
y
TWx
y
y
Nx
Fx/y - tug’ilishing maxsus yosh guruhi bo’yicha koeffitsienti. 
Nx/x+y - ma’lum yosh guruhidagi onalardan tugilgan bolalar soni. 
T - o’rganilayotgan davr (yil) 
W - o’rganilayotgan yosh guruhidagi ayollarning o’rtacha soni. 
Tug’ilishning yig’indi (summarnhgy) koeffitsienti tug’ilish darajasini eng aniq 
ifodalovchi ko’rsatkich bo’lib, unda dunyo hududlari, davlatlar va ma’lum aholi 
guruhlaridagi tuqilish darajasini ifodalashda qo’llaniladi. Hududlar bo’yicha tug’ilish 
darajasini taqqoslaganda xam asosan tug’ilishning yig’indi koeffitsienti ishlatiladi. 
Tug’itshshning yig’indi koeffitsienti ma’lum avlodga tegishli xar bir ayolning hayoti 
davomida (o’lim va yosh tarkibidagi o’zgarishlardan qat’iy nazar, xar bir yosh 
guruhidagi tug’ilish darajasi saqlangan holda) tuqqan bolalarining o’rtacha soni. 
Tug’ilishning yig’indi koeffitsienti tug’ilishning yosh guruhlari koeffitsientlari 
yikindisiga teng. 

---

- 19 - 
F
yig’indi
= 
y
15
49
Fx/x+y 
y -yosh guruhlari orasidagi davr (interval)
Tug’ilishning yig’indi koeffitsienti 4.0 dan yuqori bo’lsa-tug’ilish darajasi 
yuqori 2.15 dan kam bo’lsa tug’ilish darajasi past hisoblanadi. 
O’lim va uning koeffitsientlari. O’lim avlodlarni xayotdan ko’z yumish 
jarayonini ifodalaydi va qator omillar (endogenekzogen) ta’sirida sodir bo’ladi. O’lim 
jarayoni ma’lum aholi guruhlarida, avlodlarda. davlatlarda va jamiyat taraqqiyoti 
bosqichlarida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga bog’liq holda, inson hayotining turli 
davrlarida sodir bo’ladi. O’lim jarayonini ifodalashda quyidagi koeffitsientlardan 
foydalaniladi. O’limning umumiy koeffitsienti: 
m=
1000
TP
M
m -o’lim umumiy koeffitsienti (promilleda ifodalanadi). 
M - o’rganilayotgan davrdagi o’lganlar soni. 
T - davr. 
P - o’rganilayotgan davrdagi aholining o’rtacha soni. 
O’limning umumiy koeffitsientiga xam aholining yosh va jinsiy tarkibi 
bevosita ta’sir ko’rsatadi. Aholi tarkibida qariyalar salmog’ining ko’pligi o’limning 
umumiy koeffitsientini ko’tarilishiga olib kelishi mumkin. O’lim jarayonida 
bo’layotgan o’zgarishlarni aniq o’rganishda uning maxsus koeffitsientlari-yosh 
guruhlari va jinslar bo’yicha alohida ifodalanadi. 
O’limning yosh guruhlari bo’yicha koeffitsienti aloxida yoshlar (1,2,3,4,5,...) 
yoki yosh guruhlari (1-4, 5-9, 10-14...) bo’yicha hisoblanib har 1000 ta 
o’rganilayotgan yoshdagi aholiga nisbatan shu yoshdagi o’lganlarning o’rtacha 
ifodalanadi. 
M
x1x+z
= 
z
x
TPx
z
x
Mx
2
2
 
M
x1x+z
– o’limning yosh guruhlari bo’yicha koeffitsienti ifodasi.
T – o’rganilayotgan davr, yil.
M
x1x+z
– o’rganilayotgan yosh guruhidagi jami o’lganlar soni.
P
x1x+z
– o’rganilayotgan yosh guruhidagi aholining o’rtacha soni.
O’limning yosh guruhlari bo’yicha koeffitsienti yordamida har bir yosh 
guruhida sodir bo’layotgan o’lim hollari va omillari o’rganiladi, va o’lim jadvali 
tuzishda foydalaniladi. Aholi guruhidagi o’lim jarayoini o’rganishda go’daklar 
o’limi, ya’ni bir yoshgacha (0-12 oy) bo’lgan bolalar o’limi ham juda ahamiyatlidir. 
Chunki, ko’p hollarda go’daklar o’limi bir muncha ko’proq bo’lib, aholi o’limining 
umumiy koeffitsientining yuqori bo’lishiga sabab buladi. Shuning uchun ham 
gudaklar o’limi alohida hisoblanadi. 
Go’daklar o’limi har 1000 ta tirik tug’ilgan bolalarga nisbatan, shu yoshda 
o’lgan go’daklarning sonini bildiradi va promilleda ifodalanadi.

---

- 20 - 
1000
.
.
lg
'
.
.
lg
'
.
.
.
.
'
.
.
lg
'
.
.
soni
bolalar
an
i
tug
tirik
an
bo
yoshgacha
bir
davrdagi
gan
rganilayot
o
soni
bolalar
an
o
yoshgacha
Bir
Aholi o’lim darajasini o’rganishda onalar o’limini mukammal o’rganib borish 
zarurdir. Onalar o’lim tug’ilish darajasi yuqori, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi 
nisbatan sust, davlatlarda baland bo’lib, aholi o’lim ko’rsatkichlariga bevosita ta’sir 
etadi. 
Onalar o’limiga homiladorlikning oxirigi (28 xaftadan keyin) xamda farzand 
tug’ilgandan keyingi (6 xafta) davrda sodir bo’lgan ayollar o’uimi kiritiladi. 
Onalar o’limi xar 1000 ta tuqqan ayollarga yoki har 1000 ta tirik tug’ilgan 
bolalarga nisbatan hisoblanadi.