Aholi geografiyasi – iqtisodiy geografiyaning muhim va alohida tarmog’I

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR: 
1. Aholi to’g’risida dastlabki fikr kimning asarida etirof etilgan?
2. Odam geografiyasi yo’nalishi asoschilarining fikrlari qanday edi? 
3. Antropogeogarfiya yo’nalishi qachon,qayerda yuzaga keldi?
4. Aholi to’g’risidagi g’ayriilmiy nazariyalarni izohlang.
5. A.Voeykovning aholi geografiyasiga qo’shgan hissalarini aytib bering.
6. Aholi geografiyasi fani rivojlanishiga hissa qo’shgan o’zbek olimlaridan kimlarni 
bilasiz?
AHOLINI TADQIQ ETISH TUSHUNCHALARI. 
DEMOGRAFIYA ASOSLARI. DEMOGRAFIK 
JARAYONLAR VA ULARNI O’RGANISH. 
R E J A:
1. Demografiya to’g’risida.
2. Demografik jarayonlar.
3. Demografik jarayonlarni o’rganish manbalari.
4. Demografik tadqiqotlar.
Tayanch iboralar: demografiya, aholining takror barpo bo’lishi, tug’ilish, 
o’lim, nikoh, ajralish, oila, demografik tadqiqotlar.
«Demografiya» - ikki yunon so’zlarining qo’shilishidan iborat bo’lib, 
«demos» - xalq, aholi, «grafiya»-tasvirlash, yozish, o’rganish ya’ni, «xalq haqida 
yozmoq», yoki «aholini sharxlash» ma’nosini anglatadi. Biroq demografiya fani faqat 
sharhlash bilan chegaralanib qolmay, balki uning o’rganish doirasi bir muncha keng 
va chuqurdir. 

---

- 13 - 
Demografiyada asosiy kuzatuv birligi - inson hisoblanadi. Inson hayoti 
davomida uning fiziologik va psixologik xususiyatlari, ma’lumotlilik, darajasi, 
oilaviy xolati, kasbi-kori, malakasi ijtimoiy guruhi, yashash joyi, til bilish kabi 
imkoniyatlari o’zgarib boradi. Ana shu alohida inson hayotida ro’y bergan 
o’zgarishlar yig’indisi umuman aholi xayotidagi ijtimoiy - iqtisodiy va demografik 
o’zgarishlarga olib keladi. Nikohga kirish natijasida, oilalar soni oshib boradi, 
yolg’izlar, bo’ydoqlar soni esa kamayadi. Nikohning bekor etilishi, ya’ni, ajralish 
jarayoni esa aholi tarkibida tugalmas oilalarning va bevalar salmog’ining 
ko’payishiga sabab bo’ladi. Inson dunyoga kelar ekan ma’lum davr yashaydi. Ana 
shu davr moboynida u ulg’ayib boradi. Go’daklik davridan bolalikka, o’smirlik, 
yoshlik o’rta yoshlik, yetuklik davrlariga o’tadi. Har bir o’quv yili tugashi bilan aholi 
tarkibida ma’lumotlilar soni oshib boradi. Ana shu tarzda shaxs hayotidagi 
o’zgarishlar aholi guruhidagi o’zgarishlarga olib keladi. Insonlarning bir xududdan 
ikkinchi bir xududga ko’chib o’tishi migratsiya, ushbu hududlar aholi soniga va 
tarkibiga ta’sir etadi. 
Aholi soni tug’ilish va o’lim hisobiga doimo o’zgarib boradi. Tug’ilish 
jarayoni aholi sonini ko’payishiga olib kelsa, o’lim uning kamayib ketishiga sabab 
bo’ladi. Tug’ilish va o’lim jarayonlari asosida aholi tabiiy o’sishi sodir bo’ladi. Agar 
tug’ilganlar soni o’lganlar sonidan yuqori bo’lsa, aholi ko’payib boradi, aksincha, 
o’lganlar soni tug’ilganlar sonidan ko’p bo’lsa, aholi kamayib boradi. 
Ma’lumki, jamiyatda har doim qandaydir sabablarga ko’ra aholining bir qismi 
hayotdan ko’z yumadi, ya’ni vafot etadi. Yana bir qism aholi esa, dunyoga keladi. 
Jamiyatdagi o’lgan aholi o’rni, yangi tug’ilganlar hisobiga to’lib boradi, avlodlar 
almashadi. Ana shu jarayon aholi takror barpo bo’lishining asosisini tashkil etadi. 
Biror bir hududda, ma’lum davrdagi aholi tarkibi, o’tgan davrdagi aholi takror 
barpo bo’lishining natijasi, keyingi davrdagi aholi takror barpo bo’lishining esa 
zamini hisoblanadi. Demak, aholi takror barpo bo’lishi jamiyat taraqqiyoti 
davomidagi doimiy, murakkab jarayondir. 
Aholining takror barpo bo’lishi natijasida aholi soni va uning yosh —jinsiy
tarkibi muntazam o’zgarib turadi. Yangi tutilgan bolalar jinsi aholi jinsiy 
tarkibida ma’lum o’zgarishlarga olib keladi. O’lganlar soni esa aholi yosh tarkibiga 
ta’sir etadi. Aholi yosh va jinsiy tarkibidagi o’zgarishlar jamiyatda ma’lum sotsial 
muammolarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Aholining takror barpo bo’lish jarayoni
esa, o’z navbatida qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida sodir bo’ladi. Shu bois
aholining takror barpo bo’lish jarayoni jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida 
o’ziga xos xususiyatlarga, qonuniyatlariga egadir. Demografiyaning asosiy predmeti 
aholining takror barpo bo’lish qonuniyatlarining tahlili ho’soblanadi.
Aholini o’rganar ekan, demografiya alohida fan sifatida, uning miqdoriy va 
sifatiy xususiyatlarining mukammal tahlil etadi. 
Aholining miqdoriy xususiyatlari ma’lum millat, hudud aholisi sonining 
o’zgarib (o’sishi yoki kamayishi) borishida ifodalanadi. Aholining sifatiy 
xususiyatlari esa, asosan ma’lum millat yoki hudud aholisining salomatlik va 
ma’lumotlilik darajasida, o’rtacha umr ko’rish maqsadida ifodalanadi. 
Har ikkala jarayon, ya’ni, aholining miqdoriy va sifatiy rivojlanishi bir-biriga 
chambarchas bog’liq holda sodir bo’ladi. Masalan, aholi salomatligini yuqori 

---

- 14 - 
darajada bo’lishi, aholi o’rtasida o’limning kamayishi, o’rtacha umr ko’rish 
muddatining esa uzayishiga olib keladi. Natijada aholi soni o’sib boradi. Shuningdek 
tug’ilishning juda yuqori darajada bo’lishi, ko’p hollarda ona va bola organizmining 
zaiflashib borishiga va o’lim hollarining ko’payishiga olib keladi. 
Jamiyat taraqqiyotining eng dastlabki bosqichidan to hozirgi davrga qadar har 
bir hudud aholisi ham miqdor, ham sifat jihatidan muntazam o’zgarib kelgandir. 
Demografiya aholining miqdoriy va sifatiy o’zgarishlarini aholining takror barpo 
bo’lishining asosiy omillari sifatida o’rganadi. 
Aholining takror barpo bo’lishi, keng ma’noda tabiiy o’sish, o’lim, migratsiya 
aholining hududlar bo’ylab harakati, bir ijtimoiy guruhdan ikkinchi bir ijtimoiy 
guruhga o’tishi, ma’lumot olishi, mehnat faoliyatining boshlanishi va h.k. natijasida 
aholi tarkibini yangilanib turishini bildiradi. 
Demografiya asosiy e’tiborni tabiiy avlodlar almashuvi – ya’ni, tug’ilish va 
o’lim asosida aholining takror barpo bo’lish jarayoniga qaratadi. Ushbu jarayonni 
jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi qonuniyatlarini, turli millat, hudud va 
davlatlardagi xususiyatlari, omillarini o’rganadi, muammolarini aniqlaydi va 
istiqbolini belgilab beradi. Bu vazifalarni bajarish uchun demografiya jamiyat 
taraqqiyoti bosqichlari, tarixiy shart-sharoitlarini atroflicha o’rganishi lozim. 
Demak, DEMOGRAFIYA, AHOLINING TAKROR BARPO BO’LISHI