Aholi geografiyasi – iqtisodiy geografiyaning muhim va alohida tarmog’I

MIGRASSIYA KO’RSATKICHLARI:
1. Migrassiyaning mutloq va nisbiy son ma’lumotlari. 
2. Migrassion harakatning intensivligi yoki koeffitsienti (xar 1000 kishiga nisbatan 
migrantlar soni). 
3. Migrassiya saldosi (qoldig’i). 
Aholining bir joydan ikkinchi joyga ko’chib joylashishi juda qadim 
zamonlardayoq mavjud bo’lgan. Biroq xar bir davrning migratsiyasiga o’ziga xos 
xususiyatlarga ega va turli xil oqibatlarga olib keladi. Antik davrning oxiri va o’rta 
asrlarining boshlarida ro’y bergan hamda adabiyotlarda ―xalqlarning buyuk ko’chish 
davri‖ deb nomlangan migrassion harakatlar Yevropa va Osiyodagi ko’p xalqlarning
etnik tarkibiga katta tasir ko’rsatadi. Markaziy va Shimoliy EVROPAGA German 
xalqlarining joylashuvi, ularning Britaniya opollariga kirib borishi xuddi ana hsu 
davrga to’g’ri keladi. Shu davrda slavyan xalqlari Sharqiy Yevropa xamda bokon 
yarimorolini egalladi xamda O’rta Osiyoda turkiy xaqlar paydo bo’ldi. Arablarning 
istelolari (ayniqsa Yaqin sharq va shimoliy Afrika hududlarida), mug’ullarning 
yurishlari va boshqalar xam uzoq o’tmishda xalqlarning bir joydan ikkinchi joyga 
ko’chib ketishga xamda ularning etnik sostaviga ta’sir qilgan muxim voqealardandir. 
XV-XVI asrlardagi buyuk geografik kashfiyotlar aholi migrasiyasining avj olishiga 
sabab bo’ldi. Bu davrda yangi dunyo (Amerika)ning kashf qilinishi natijasida 
yevropadan juda ko’plab odamlar bu yerga ko’chib kela boshladilar, keyinchlik esa, 
asosan shimoliy Amerikaga ingilizlar, gollandlar fransuzlar va boshqa yevropaliklar 
ko’chib borib u yerlarni egalladilar. Shimoliy Amerikaning janubiy qismlari xamda 
markaziy Amerikaning o’zlashtirilishida Afrikadan qul olib borilgan negrlar katta ro’l 
o’ynadi.
Aholi migrassiyasi kapitalizmning rivojlanishi bilan ayniqsa, kuchayib boradi . 
Bu esa kapitalistik ishlab chiqarishning tub mohiyatidan, uning aholi qonunlaridan 
kelib chiqadigan bevosita natija edi. Yevropada kapitalizmning rivojlanishi natijasida 
bu yerda nisbiy ortiqcha aholining, ishsizlik va yersiz dexqonlar sonining 
ko’payishiga sababchi bo’ldi. Monopolistik kapitalizmgacha bo’lgan davrlarda 
yevropadan Amerikagacha, Avstraliyaga va boshqa qit’larga ko’chib boruvchilar 

---

- 32 - 
uchun ma’lum imtiyozlar va yetarli miqdorda yerlar bo’lib berilar edi. Bu xol 
yevropadan boshqa qit’alarga, ayniqsa Amerika, Avstraliya, Yangi Zellandiyaga 
ko’chib ketishni kuchaytirdi. XVI asr o’rtalaridsan to ikkinchi jaxon urushi 
boshlangunga qadar Yvropadan boshqa qit’alar 70 milliondan ortiqroq aholi ko’chib 
ketgan. Boshqa rayonlarga xan Yevropadan, ayniqsa, ko’p aholi ko’chib ketgan. Agar 
1870 –yi8llargacha Emigrantlar ko’proq G’arbiy va shimoliy Yevropa mamlakatlari 
(Buyuk 
Britaniya, 
Irlandiya, 
Germaniya, 
Skandinaviya 
mamlakatlari 
va 
boshqalar)dan ketgan bo’lsa XIX asrning oxirlaridan boshlab, emigrantlar soni 
bo’yicha Janubiy va sharqiy Yevropa mamlakatlari (Italiya, Avstriya-Vengriya, 
rossiya kabilar) birinchi o’ringa chiqib oldi. Buning nasosiy sabablari ana shu 
mamlakatlar qishloq xo’jaligida kapitalizmning rivojlaninshi va dexqonlarning 
qishloqlashuvida edi. Bu davrga kelganda transport aloqalarnining rivojanishi xam 
ko’chib ketishni ancha osonlashtirdi. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida 
AQSHda arzon ishchi kuchiga talab oshib bordi. Janubiy va sharqiy yevropa 
mamlaktlatlari eas ana shunday arzon ishchi kuchi yetkazib beruvchi rayonga aylanib 
qoldi.
XVIII asr va XIX asrlardagi emigratlar ko’proq Amerika (AQSH, Kanada)ga 
ko’chib borgan bo’lsalar, XIX asrdan boshlab yana janubiy Amerika mamlakatlari 
(ayniqsa Argentina, Braziliya)ga ko’plab ko’chib bordilar. Chunki shimoliy 
mamlakatlarda kapitalizm umumiy krizisning kuchyishi natijasida ishsizlar ko’paya 
boshladi, yerlarning narxi qimmaqlashib ketdi, keyinchalik AQSH Kanada 
mamlakatlariga ko’chib kelish to’xtatildi. Bu davrlarda asosan Inglizlar va Britaniya 
orollarida yashovchi boshqa millat vakillari Avstrliya yangi Zellandiya, Janubiy 
Afrikaga ko’plab ko’chib bordilar. Shimoliy Afrika mamlakatlariga Jazoirga – 
fransuzlar va ispanlar xam ko’plab yevropaliklar ko’chib bordilar. Shunday qilib, 
XVX va XIX asrlardagi eng yirik migrassiya yevropadan boshqa joylarga ko’chib 
ketish bilan bog’liq qit’aning o’z ichida yoki ayrim mamlaktlarning ichidagi 
migrassion xarakatlar uncha katta emas edi. Maslan XIX asrning ikkinchi yarmida 
ya’ni Rossiyada kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanib borishi va krepostniklik 
xuquqining bekor qilinishi munosabati bilan mamlakatning Yevropa qismidan Osiyo 
qismi (Sibir, Qozog’iston, O’rta Osiyo )ga ko’chib o’tish ancha kuchaydi. 1861-1914 
yillar davomida rossiyaning g’arbidan 5 millionga yaqin aholi (asosan Ruslar, 
Ukrainlar, Beloruslarb Tatarlar, Mordvalar) kuchib o’tdi. XIX asr XX asrning 
boshlarida Xitoydan Janubiy-Shaqiy Osiyo mamlakatlari Malaziya, Tayland, 
Indoneziya va boshqalar)ga Yaponiyadan Gavayi orollariga, AQSH ga va ayniqsa, 
Shimoliy-Sharqiy Xitoy (manchjuniya) xamda Koreyaga, Xindistondan, Shrilankaga, 
Janubiy va Sharqiy Afrika mamlakatlariga, Janubiy Sharqiy Osiyo (Birma, 
malaziya)ga va boshqa joylarga aholi ko’chib o’tdi. Aholining mamlakatlararo va 
qit’alararo migrassion xarakatlari natijasida juda ko’p davlatlarda (aynisa Amerika 
qiasida) etnik tartibi xilma-xillanib ketdi. Xozir AQSH, Kanada , Braziliya, 
Argentina , Avstraliya, Yangi Zellandiya kabi mamlaktlarda yashayotgan 300 
milliondan ortiq aholining oltidan besh qismi yevropaliklar avlodlaridir. Faqat AQSH 
ning o’zidagina barcha aholining 90 foizi yevropadan yoki ularning avlodlari 
xisoblanadi. Yevropaning ayrim davlatlaridan ko’chib borgan xalqlar xozir xam 
aloxida yashahsga harakat qiladilar. Masalan, Aqshning Shimoli-Sharqida asosan 

---

- 33 - 
buyuk britaniya va Irlandiyadan ko’chib kelganlar edi. Nyuyorkda ko’pchilikni 
italyanlar va yaxudiylar tashkil etadi. Braziliyaning sharqiy rayonlarida asosan 
portugaliyadan ko’chib kelganlar, Argentinaning sharqida esa Ispaniyadan kelganlar 
Yashaydi va hokazo. 
Birinchi va ikkinchi jahon urushlari juda katta migrasion harakatlarga sabab 
buldi.Urush davom etib turgan paytdagi migrasion harakatlar vaqtincha migrasiyadir. 
Chunki aholining xarbiy harakatlar zonasidan qochib xavf – xavfsizroq rayonlarga 
ko’chishi urush paytidagi qonuniy bir xoldir. Urush tugagandan so’ng chegaralarning 
o’zgarishi yangi davlatlarning tuzulishi va boshqalar doimiy migrasion harakatlarga 
sabab bo’ladi. Ikkinchi jahon urushi boshlanmasdan avval sharqiy va janubiy Sharqiy 
Yevropa 
mamlakatlari 
xududida 
Yevropa 
mamlakatlar 
(asosan 
Polsha, 
Chexoslavakiya, Vengriya, Ruminiya, Sobiq Yugoslavakiya) 12 millionga yaqin 
nemislar yashar edi. Urushning Germaniyaning mag’lubiyati bilan tugashi va 
yevropada yangi konferensiyaning qaroriga muvofiq nemislarning deyarli xammasi 
Germaniya, va qisman Avstriya hududiga ko’chib o’tdi. Xozirgi paytda sharqiy 
yevropa mamlakatlarida (asosan ruminiya va vengriyada 800 mingga yaqin nemislar 
yashaydi). Urush davrida va undan so’ng Sharqiy yevropa mamlakatlari o’rtasida 
qaysi millatga mansubligiga qarab aholi ayirboshlash ham bo’ldi. Bu chegaralarni 
aniqlash va o’zgartirish yoki o’z aholisi milliy tarkibining mumkin qadar bir xil 
bo’lishini ta’minlash maqsadida ko’rilgan chora edi. Ana shunday aholi ayirboshlash 
Bolgariya bilan Ruminiya, Polsha va Rossiya, Chexoslovakiya va hakozalar o’rtasida 
bo’ldi. Ikkinchi jahon urushining siyosiy va harbiy yakunlari bilan bog’liq bo’lgan 
migratsion harakatlar Osiyoda ham kuzatildi. Bu esa imperialistik Yaponiyatining 
urushda taslim bo’lishi va u ilgari bosib olgan rayonlardan yaponlarning o’z yurtiga 
qaytishi bilan bog’liq edi.
1956 yilgacha Yaponiyaga milliondan ortiqroq yaponlar ko’chib keldi (asosan 
xitoy va Koreya xududidan). Ammo ikkinchi jahon urushidan keyingi Osiyoda eng 
kata migratsion harakatlar Hindiston va Pokiston davlatlarining tashkil topishi bilan 
bog’liqdir. Ma’lumki, bu ikkita davlatga ajralish u yerda yashovchi aholining diniy 
e’tiqodiga qarab amalga oshirildi. Natijada Hindiston ko’chib o’tdi. Ikkinchi jahon 
urushidan keyin qit’alararo migratsiya yanada kuchaydi. 1946-1961 yillarda 
yevropadan 6,9 millionga yaqin aholi boshqa qit’alarga ko’chib ketdi. Italiyadan 1,1 
million kishi – asosan Argentina, AQSh va Venesuelaga. Buyuk Britaniyadan (950 
ming kishi – ko’proq Kanada, Avtraliya va AQSh ga), Ispanidan (500 mingdan 
ortiqroq kishi Argentina va Venesuelaga) ko’plab kishilar ko’chib ketdi.
Shunday qilib ikkinchi jahon urushidan keyin 60-yillarning boshlarigacha 
yevropa boshqa mamlakatlariga muxojirlar beruvchi qit’a bo’lib keldi. Faqat keyingi 
yillardagina yevropada emigratsiya birmuncha susaydi. Ayrim hollarda esa, yevropa 
boshqa qit’alar bilan migratsion aloqalarda xatto ijobiy migratsion balansga ega bo ’la 
boshladi. Chet davlatlardagi aholining migratsion harakati haqidagi qisqacha obzorni 
tugatar ekanmiz, migratsiya oqibatlariga qisqacha to’xtalib o’tish zarur. Migratsiya 
oqibatida Biron davlat aholisi ko’payadi yoki kamayadi, bundan tashqari, aholining 
yosh, jinsiy tarkibi o’zgaradi. Bu esa bir qancha oqibatlarga olib keladi. Ma’lumki, 
migratsion harakatlarda ko’pincha yosh va o’rta yosh aholi (eng sifatli mehnat 
resurslari) ishtirok etadi. Bu esa, emigrantlar ketgan mamlakat mehnat resurslari 

---

- 34 - 
soning kamayishi, tarkbining yomonlashuviga sabab bo’lsa, immigrantlar qabul 
qilgan davlat mehnat resurslari tarkibini har tomonlama yaxshilaydi. Migratsion 
harakatlarda mehnatga yaroqli yoki o’rta yashar kishilar orasida ko’proq erkaklar 
ishtirok etadi. Shuning uchun ham olimlar emigratsiyaning oqibatini urushlar oqibati 
bilan tenglashtiradilar. Chunki ko’p emigrantlar yo’qotgan mamlakatlar urushlardagi 
singari, o’zining yo shva o’rta yoshdagi, asosan erkak mehnat resurslaridan judo 
bo’ladi. Bu esa shu mamlakatda aholining bundan keyingi takror barpo qilinis hi 
hamda iqtisodiyotga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi.