Аholi migratsisiyasi tushunchasining nazariy asoslari va uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati 7

MUNDARIJA

Kirish 2
Аholi migratsisiyasi tushunchasining nazariy asoslari va uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati 7
Mustaqillik yillarida O’zbekiston aholisining migratsion jarayonlarda ishtirokining tahlili 12
Aholi migrasiyasi bo`yicha xorijiy mamlakatlar tajribasi 14
O`zbekisonda aholi migrasiyasini tartibga solish tizimini takomillashtirish 17
XULOSA 19
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 22

Kirish

Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida aholi migratsiyasining o'sishi demografik muammolarni hal qilishga yordam beradi va mehnat resurslarini shakllantirishga ta'sir qiladi. Boshqa tomondan, nazoratsiz migratsiya globallashuv ta’siri ostida ijtimoiy xavflarning kuchayishiga, Yevropa Ittifoqida birdamlik tamoyilining yemirilishiga va integratsiya jarayonining o'zgarishiga olib keladi. Bugungi kunda, keskin kontekstda Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika hamda Sharqiy Yevropa davlatlaridan kelgan muhojirlar bilan bog'liq muammolar ortib borayotgani tufayli, Yevropa davlatlari ham migratsiya oqimlarini tartibga solishning amaldagi normalari tizimi samarasizligini anglab yetdi. Migratsion oqimlar tarkibidagi o‘zgarishlar, musulmon muhojirlar sonining o‘sishi, ularning integratsiyalashuvi va assimilyatsiyasidagi qiyinchiliklar Yevropa Ittifoqi mamlakatlari uchun asosiy muammolardan biriga aylanmoqda.
Migratsiya odamlarning doimiy yoki vaqtincha yashash joyini о‘zgartirish maqsadida bir hududdan ikkinchi hududga kо‘chib о‘tishini anglatuvchi tushuncha sifatida kо‘p ishlatiladi. Migratsiya tasnifi mutaxassislarning doimo diqqat markazida bо‘lib kelgan. Ayniqsa XXI asrda bu global muammo sifatida kо‘p e’tirof etilmoqda. Sotsiologiya, demografiya, iqtisod va psixologiya kabi soha vakillari tomonidan tadqiq etilmoqda. Sо‘nggi paytlarda u global miqyosga ega bо‘lib, unga aloqador mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga katta ta’sir kо‘rsatmoqda.
Mamlakat yoki boshqa hududiy birlik (tuman, viloyat) ichidagi migratsiya ichki deyiladi. Aholi qishloqlardan shaharlarga, bir viloyatdan ikkinchisiga kо‘chib о‘tadi. Migratsiya jarayonlari faqat bir xil aholi punktiga odamlarni kо‘chirishni о‘z ichiga olmaydi. Tashqi migratsiya davlat chegarasini kesib о‘tish bilan bog‘liq bо‘lib, emigratsiya - aholining chiqib ketishi va immigratsiya - chet elliklarning mamlakatga kirib kelishiga bо‘linadi. О‘z navbatida, u intrakontinental va qit’alararo bо‘lishi mumkin. Kiruvchi va chiquvchi aholi о‘rtasidagi farq migratsiya balansi deb ataladi, u ijobiy yoki salbiy bо‘lishi mumkin. Salbiy migratsiya - ketayotganlar soni yangi kelganlar sonidan oshib ketgan hodisaga nisbatan ishlatiladi.
Migratsiyaning barcha turlari uchun tо‘g‘ri keladigan ma’lum tendensiyalar mavjudligini olimlar ta’kidlab о‘tishadi. Kо‘pincha harakat iqtisodiy sabablarga ega degan fikrlar kо‘pchilik tomonidan bildiriladi. Xalqaro mehnat bozori tahlillarini kuzatsak, migratsiyaning quyidagi asosiy yо‘nalishlariga duch kelamiz:

• 
  malakasiz ishchilar Osiyo va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan mamlakatlardan iqtisodiy jihatdan gullab-yashnagan mamlakatlarga kо‘chib о‘tadi;
  
• 
  rivojlanish darajasi taxminan bir xil bо‘lgan, oilaviy yoki ijtimoiy-madaniy sabablarga kо‘ra migratsiyaga uchragan davlatlar о‘rtasida;
  
• 
  oddiy ishchilar ham, о‘qimishli mutaxassislar ham MDH va Sharqiy Yevropadan G‘arbiy Yevropa va Amerikaga sayohat qiladilar;
  
• 
  malakali mutaxassislar (shifokorlar, muxandislar, о‘qituvchilar) rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga sayohat qilishadi va ularni ham qattiq daromad, ham yashash joyini о‘zgartirish (tabiat, turmush tarzi, madaniy xususiyatlar) jalb qiladi.
  

Milliy miqyosda tashrif buyuruvchilar yirik aholi punktlariga jalb qilinadi. Shahar qanchalik boy bо‘lsa, uning imkoniyatlari shunchalik kо‘p bо‘ladi, mos ravishda uning aholisi muhojirlar hisobiga shunchalik tez о‘sadi. Ikki diqqatga sazovor joyni tanlashda migrant eng yaqinini afzal kо‘radi, deb ishoniladi. Garchi transport rivojlanishi bilan masofa endi yangi yashash joyini tanlashda muhim rol о‘ynamaydi. Zamonaviy migratsiya jarayonining xarakterli xususiyati migratsiya tarkibining о‘zgaruvchan-ligidir. Sо‘nggi bir necha о‘n yilliklarda mutaxassis-larning ommaviy migratsiyasi kuzatilmoqda: kо‘pincha о‘z sohasi bо‘yicha yuqori malakali, hatto ilmiy darajaga ega bо‘lgan bilimli odamlar о‘z boyliklarini izlash uchun chet elga ketishadi. Xalqaro migratsiya tashkiloti tomonidan tuzilgan hisobotlarga kо‘ra, xalqaro migrantlar soni dunyo aholisining uch foizdan ortig‘ini tashkil qiladi va u о‘sishda davom etmoqda. Global migratsiya dunyoning deyarli barcha mamlakatlarini qamrab oldi. Migratsiya qonunlarining keng miqyosda qat’iylashtirilishi va chegara nazorati kuchaytirilganiga qaramay, noqonuniy migrantlar salmog‘i ortib boromoqda, ayniqsa, J.Afrikadan Yevropaga, Markaziy Osiyo mamlakatlaridan Rossiyaga ishlash va yashash uchun kо‘chib borayotganlar soni yildan yilga ortib bormoqda. Mamlakatlarni tark etganlar haqida aniq statistik ma’lumotlar yо‘q. Umuman olganda, jarayonga ta’sir etuvchi omillarni о‘ziga jalb qilish va itarib yuborishga bо‘lish mumkin. Ular yaxshi narsaga yoki yomon narsadan uzoqlashadilar. Unga qurolli mojarolar, urushlar, ekologik ofatlar kiradi. Bunday hollarda odamlarning boshqa iloji yо‘q - majburiy emigrantlar о‘z hayoti va sog‘lig‘ini saqlab qolishadi.
Asosiy omillar iqtisodiy muammolar bilan bog‘liqdir. Aksariyat muhojirlar yaxshi maoshli ish topish maqsadida boshqa mintaqa yoki davlatga ketishadi. Ammo bu odamlarni sayohatga chiqishga undaydigan yagona sabab emas. Ularning kо‘pchiligi nafaqat pul ishlashni, balki yangi mamlakatda abadiy qolishni xohlaydi. Qaytarib bо‘lmaydigan migratsiya turli imtiyozlar va afzalliklar bilan rag‘batlantiriladi.
Yumshoq iqlim, yuqori turmush darajasi, ishonchli ijtimoiy himoya, siyosiy erkinliklar va yaxshi ta’lim olish imkoniyati boshqa mintaqalar yoki mamlakatlarda diqqatni jalb qilishi mumkin. Bunday murakkab hodisaga turli nuqtai nazardan qarash mumkin. Shunga kо‘ra, aholining migratsiya turlari turli mezonlarga kо‘ra tasniflanadi: hududiy; vaqtinchalik; amalga oshirish yо‘liga ko’ra.
Bundan tashqari, jarayon qonun buzilishi bilan va usiz о‘tishi mumkin. Qonuniy migratsiya aysbergning faqat uchi: ekspertlarning fikricha, umumiy migratsiya oqimining katta qismini noqonuniy muhojirlar tashkil qiladi. Kо‘pgina rivojlangan mamlakatlarda tug‘ilish darajasi pasayib bormoqda, bu esa aholining qarishi va umumiy demografik inqirozga olib keladi. О‘rnini bosuvchi migratsiya aholini bir xil darajada ushlab turishi mumkin, bunda tabiiy pasayish chet elliklar oqimi bilan qoplanadi.
Migratsiyaning vaqt bо‘yicha tahlilida, о‘tkazgan vaqtiga kо‘ra vaqtinchalik va doimiy migratsiyaga ajratiladi. Vaqtinchalik migratsiya - bu ma’lum vaqtdan keyin muhojir о‘z vataniga qaytishi kerak bо‘lgan shartlar bilan bog‘liq. Vaqtinchalik migrantlarning maqsadi yangi yashash joyi topish emas, balki yaxshi maosh oladigan ish topishdir. Mavsumiy migratsiya - bu chet el fuqarosining mamlakatda bо‘lishi mavsumiy ishlarni bajarish bilan bog‘liq bо‘lgan va bir necha oydan ortiq davom etmaydigan hodisa. Odatda bunday ishchilar qishloq xо‘jaligida ishlaydi va bir yildan sо‘ng ular shartnomani uzaytirish ehtimoli borligiga qaramay, mavsum tugaganidan keyin vataniga qaytishadi.
Qisqa muddatli migratsiya uzoqroq davom etadi - bir yilgacha, ish beruvchi bilan tuzilgan shartnoma amal qiladi. Uzoq muddatli migratsiya mutaxassisning chet elda bir yildan bir necha yilgacha ishlashini nazarda tutadi. О‘z vataniga qaytish yoki remigratsiya - bu teskari jarayon bо‘lib, migrantlar chet elda biroz vaqt о‘tkazgandan sо‘ng vataniga qaytadilar. Teskari migratsiya repatriatsiya paytida, odamlar о‘z otabobolarining vataniga qaytganda ham sodir bо‘ladi. Vaqtinchalikdan farqli о‘laroq, doimiy migratsiya migrantning yangi joyga doimiy joylashish istagi va qobiliyati bilan belgilanadi. Migratsiyaning har xil turlarining ahamiyati haqida gapirganda shuni ta’kidlash mumkinki, vaqtinchalik migratsiya mintaqaning iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir kо‘rsatsa, statsionar (doimiy) migratsiya mamlakatning demografik kо‘rinishini ham о‘zgartiradi.
Aytish joizki, aholining chiqib ketishi kuzatilgan joylarda rivojlanish sur’ati sekinlashib boradi, shuningdek, ishsizlik darajasi pasayib ketadi. Doimiy migratsiya demografik rasmni о‘zgartirishi mumkin - yangi kelganlar mehnatga layoqatli aholi qatoriga qо‘shiladi. Bir millatga mansub kо‘p sonli muhojirlar mintaqaning madaniy muhitini - tilini, dinini, urf-odatlarini о‘zgartirishi mumkin, agar assimilyatsiya bо‘lmasa - mahalliy aholi о‘rtasida butunlay tarqab ketishi ham mumkin.
Migratsiyaning foydalari (yoki xarajatlari) individual darajadagi sof daromadlar bо‘yicha о‘lchanadi. Bu nazariyaning asoschisi D.M.Keyns nomi bilan bog‘liq, keynschilik mehnat migratsiyasiga ham katta e’tibor bergan. Klassik va neoklassik yо‘nalishlardan asosiy farqlaridan biri “bozor iqtisodiyotini о‘z-о‘zini tartibga solishni inkor etish”da bо‘lgan bu nazariya ishsizlikni “olib kelish”ga urinar ekan, “mehnatning nomukammal harakatchanligiga” alohida e’tibor qaratdi. Jahon iqtisodiyotini tо‘liq bandlikni ta’minlash uchun kurashayotgan davlat tomonidan tartibga solinadigan xо‘jaliklarning majmui sifatida qaragan keynschilik jahon bozori, birinchi navbatda, xalqaro mehnat migratsiyasi natijasida shakllanadigan jahon mehnat bozori ziddiyatli milliy mehnat bozori ekanligini aniq tan oladi. Shuningdek, "teskari aloqa" nazariyasi xalqaro mehnat migratsiyasini makro darajada kо‘rib chiqdi. Bu yо‘nalishda ishlagan mualliflardan B.Tomas shu nazariya vakili hisoblanadi. Ushbu nazariyaga kо‘ra, ishchi kuchining mamlakatdan mamlakatga migratsiya yо‘nalishi iqtisodiy taraqqiyotning siklik fazalarining teskari almashinishi bilan belgilanadi.
Migratsiyaga о‘tish mobil о‘tishning alohida holatidir. Migratsiyaga о‘tish konsepsiyasi xalqaro qaytarib bо‘lmaydigan migratsiya, unda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bilan birga sodir bо‘ladigan о‘zgarishlar, agrar jamiyatdan industrial jamiyatga о‘tishning turli bosqichlarida uning demografik rivojlanishdagi roliga e’tiborni qaratadi. Ushbu kontsepsiyaning bir varianti xalqaro mehnat migratsiyasidagi о‘zgarishlarni tushuntirishga urinish bо‘lib, "mamlakat tezlashtirilgan iqtisodiy о‘sish uchun qayta qurish paytida vaqtincha kengayish tendensiyasiga ega" va shu ma’noda uni iqtisodiy yondashuv doirasida kо‘rib chiqish mumkin.