Aholini toza ichimlik suv bilan ta’minlash

Grunt suvlar. Yer ostining eng yuqori, suv o’tkazmas qavatida joylashgan suvlar 

grunt  suvlar  deyiladi.  Bu  asosan  filtrlanish  oqibatida  paydo  bo’ladi,  bunday  suv 

havzalarining bosimi bo’lmaydi. Yer relyefi pastqam bo’lgan joylarda yer osti suvlari 

yer  yuziga  buloq  bo’lib  otilib  chiqishi  mumkin.  Buloq  va  chashmalar  tepaliklar, 

tog’larning  yon  bag’rida,  pastqam  yerlarda  ko’p  uchraydi.  Bunday  chashmalar 

yuqoriga ko’tariluvchi chashmalar deyiladi. Ko’tariluvchi chashmalar sanitariya nuqtai 

nazaridan anchagina xavfli hisoblanadi. Grunt suvlar quduqlar yordamida ham olinadi, 

grunt suvlar miqdori yog’ingarchilik miqdoriga qarab o’zgarib turishi mumkin. Grunt 

suvlar odatda 1,5-2 metr dan 3-10 metr chuqurlikda joylashadi. Ularning tarkibida tuz 

bo’lishi mumkin. Grunt suvlar tarkibi ko’p jihatdan o’sha joyning sanitariya holatiga 

bog’liq. 

Yuqorida  joylashgan  yer  osti  suvlari.  Ba’zan  ular  grunt  suvlar  yuqorisida 

joylashadi.  Yuqori  yer  osti  suvlari  suvga  bardosh  beradigan  yoki  suvni  kam 

o’tkazadigan qavatda joylashadi. Bunday suvlarning to’planishi doimiy bo’lmay, ular 

asosan yog’ingarchilikka bog’liq. Yuqori yer osti suvlari yer yuzasiga yaqin bo’lgani 

uchun ular tez-tez mikroorganizmlar, tuzlar, zaharli ximikatlar, mineral o’g’itlar bilan 

ifloslanib  turadi.  Bunday  suvlar  ichishga  tavsiya  qilinmaydi.  Faqat  zararsiz  holatga 

keltirib, so’ngra ichish mumkin. 

Artezian  suvlar.  XII  asrda  Fransiyaning  Artezia  viloyatida  yer  osti  suvlaridan 

foydalanishgan.  Shuning  uchun  ham  bunday  suvlar  shu  viloyat  nomi  bilan  ataladi. 

Artezian  suvlar  chuqur  yer  osti  qatlamlarida  to’planadigan  yuqori  bosimli  suvdir. 

Artezian suvlar suvga chidamli birinchi, ikkinchi yoki ko’p qavatli jinslarning tagiga 

joylashgan  bo’lib,  qatlamlar  orasida  yotadi.  Suv  tashuvchi  qavatlar  ifloslanishdan 

anchagina himoyalangan bo’ladi. Artezian suv havzalari juda chuqurlikda joylashadi. 

Ular  filtrlanib,  so’ngra  yer  yuzasiga  chiqadi  yoki  chiqariladi.  Bosimli  suvlar 

gravitattsion kuchlar va atmosfera bosimi ta’sirida suvning elastiklik xususiyati sababli 

xarakatga  keladi.  Suv  o’tkazmaydigan  jismlar  oralig’ida  qisilib  yotgan  suv  doimo 

bosim ostida yotadi, quduq kovlanishi bilan bosimli suv yer yuzasiga otilib chiqadi, 

ba’zi holatlarda yer tagidan o’zi otilib chiqishi ham mumkin. Har bir suv qavatining 

o’z  oziqlanish  zonasi,  bosim  chegarasi  va  bo’shashish  zonalari  bor.  Ayniqsa 

bo’shashish zonalaridagi suvlar yer yuzasiga daryolar yoki ko’llar tagidan yo’l topib 

chiqadi. Qatlamlararo joylashgan bosimli yoki bosimsiz suvlar quduqlar kovlash yo’li 

bilan  olinadi.  Qatlamlararo  yer  osti  suvlarining  o’ziga  xos  tomoni  shundaki,  ularda 

erigan  oksigen  bo’lmaydi,  ammo  mikrobiologik  jarayonlar  suv  tarkibini 

"Science and Education" Scientific Journal

July 2021 / Volume 2 Issue 7

www.openscience.uz

181

---

shakllantirishda  katta  ahamiyatga  ega.  Qatlamlararo  yer  osti  suvlarining  oziqlanish 

maydoni qancha keng va uzoq bo’lsa, u shuncha toza va tarkibi doimiy bo’ladi. Suv 

tarkibining  doimiy  bo’lishi  sanitariya  jihatdan  katta  ahamiyatga  ega.  Olimlarning 

fikriga qaraganda, suvning harakat tezligi sutkasiga bir necha 10 sm dan 1-3 metrgacha 

bo’lishi mumkin ekan. Agar tog’ jinslari orasida yoriq bo’lsa, suv harakati bir necha 

10 metrga yetishi mumkin.  

Suvning yuqumli kasalliklar tarqalishidagi roli. Suv ichburug’, gepatit, qo’rin tifi, 

paratif,  diereya  kasalliklarining  sababchisi  bo’lishi  mumkin.  Keyingi  yillarda  ichak 

kasalliklari  ko’plab  tarqalmoqda.  Bunda  viruslarning  roli  katta.  Sariq  kasalligi, 

poliomiyelit va boshqa kasalliklarning kelitirib chiqaruvchi viruslar suvda uzoq vaqt 

yashaydi. Quyidagi jadvalda bunga misol keltiramiz: 

Kasallik qo’zg’atuvchilarni suvda yashash muddatlari 

Bakteriyalar 

Vodoprovod suvida 

Daryo suvida 

Ko’lmak suvda 

Ichak tayoqchasi 

2-262 kun 

21-183 

- 

Ich terlama bakteriyasi 

2-93 

4-183 

15-107 

Dizenteriya mikrobi 

15-26 

19-92 

- 

Vabo vibrioni 

4-28 

0,5-92 

1-92 

Leptospira 

- 

150 

7-75 

Tulyaremiya mikrobi 

92 

7-31 

12-60 

Brutsellyoz tayoqchasi 

2-85 

- 

4-122 

Jadvalda  keltirilgan  ma’lumotlardan  mikroorganizmlarning  suvda  ancha  ko’p 

yashay olishi ko’rinib turibdi. Tarixiy ma’lumotlardan ma’lumki, ilgarilari suv orqali 

tarqalgan yuqumli kasalliklardan juda ko’plab odamlar qirilib ketgan. Yaqin 20-30 yil 

ichida ham turli epidemiyalar tarqalgani guvohimiz. Masalan, 1972-yilda Meksikada 

ich terlama bilan 10 000 ga yaqin kishi og’ridi, shu davrning o’zida ichburug’ kasalidan 

15 000 kishi xalok bo’ldi. Qizig’i shundaki, ichak kasalliklarini kelitirib chiqaruvchi 

mikroblar tashqi muhit omillari ta’sirida o’z xususiyatlarini o’zgartirmoqda.