Aholining oziq-ovqat mahsulotlariga va qayta ishlash sanoatining xom ashyoga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida ta’minotni tubdan yaxshilash hamda uni uzluksiz davom ettirish davr talabidir

Aholining oziq-ovqat mahsulotlariga va qayta ishlash sanoatining xom ashyoga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida ta’minotni tubdan yaxshilash hamda uni uzluksiz davom ettirish davr talabidir. Ayniqsa, bu borada meva-uzum, kartoshka, sabzavot va poliz mahsulotlarini saqlash va qayta ishlashga alohida e’tibor berish lozim. Ma’lumki, sabzavot va poliz mahsulotlarining asosiy qismini yetishtirish bahor, yoz, kuzga to‘g‘ri kelib, ularni rishib yetilish muddatlariga qarab saqlash hamda qayta ishlash oqilona tashkil etilmas ekan, aholini turli shifobaxsh moddalarga boy mahsulotlar bilan ta’minlab bo‘lmaydi. Mahsulot yetishtirish ortib borgan sari, uni saqlash va qayta ishlash usullari ham takomillashib, yangi zamonaviy omborxona va qayta ishlash korxonalari bunyod etilmoqda.
Kartoshka, sabzavot, poliz va meva mahsulotlarini terish, tashish, saqlash va ularga dastlabki ishlov berysh fan-texnika yutuqlari hamda ilg‘or tajribaga tayanib amalga oshirilsa, isrof bo‘lish ancha kamayishi muqarrardir. Xalqaro Qishloq Xo‘jaligi Tashkiloti (FAO)ning ma’lumotlariga ko‘ra, mahsulotlarning isrof bo‘lishi dunyo bo‘yicha 10 foizdan oshmaydi. Mamlakatimizda, bu ko‘rsatkich ayni kunda 30—40 foizni tashkil etadi. Zero, ushbu ko‘rsatkichni yiliga 1—2 foizga kamaytirishga erishilsa, maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Masalan, resrublikamiz meva-uzum bog‘larining umumiy maydoni 2020 yilda 218,3 ming gektarni, sabzavot ekinlarniki esa 44,2 ming gektarni tashkil etdi. Jumladan, meva-uzumdan olingan yalri hosil 55,3 ming tonna, sabzavotlarniki 696,4 ming tonnaga yetdi.
Meva, kartoshka va sabzavotlarni uzoq muddat yaxshi saqlash uchun kimyo, fizika, biokimyo, o‘simliklar fiziologiyasi, agrokimyo, mikrobiologiya, o‘simlikshunoslik, mevachilik, uzumchilik, sabzavotchilik, polizchilik, o‘simliklarni himoya qilish va boshqa qator fanlar yutuqlaridan unumli foydalanilmoqda. Ammo tan olish lozimki, hozirgacha sabzavot va poliz ekinlari hosilini yig‘ishtirish, tashish, saqlash va qayta ishlash masalalari ilmiy asosda yetarlicha o‘rganilmagan.
Rivojlangan meva-sabzavot sanoati raqobatbardosh agrosanoat majmuasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
O‘zbekiston bu sohada yetarli resurs salohiyatiga ega. 2008 yilda 12 million tonnadan ortiq sabzavot, 3 million tonnaga yaqin meva yetishtirildi. Shu bilan birga, aholini o‘z ishlab chiqargan sabzavot mahsulotlari bilan ta’minlash 50-80 foizdan, meva bilan 20-25 foizdan oshmaydi.
Bunday holatning sabablaridan biri - iste’molchiga mahsulotning yetkazib berishning barcha bosqichlarida mahsulotning yo‘qotilishidir. Faqat saqlash vaqtida yo‘qotishlar 35-40% ga etadi.
Yetishtirilgan hosilni samarali saqlash muammosi murakkab bo‘lib, urug‘larni seleksiyadan tortib, ekishdan oldin tayyorlash, almashlab ekish va agrotexnologiyaning barcha usullariga rioya qilishgacha hamda keyinchalik hosilni o‘z vaqtida yig‘ib olib sog‘lom materialni saqlashgacha bo‘lgan bir qator masalalarni hal qilishni talab qiladi.
Bundan tashqari, zarur miqdordagi omborxonalarning atigi 70 foizi ishlab turibdi, ulardan faqat 30 foizi sun’iy sovutilgan, meva-sabzavot yetishtirish maydonlarida gaz saqlash usullari, oldindan sovutish stansiyalari va muzlatgichlardan yetarlicha foydalanilmayarti, mikroiqlimni nazorat qilish uchun zamonaviy asbob-uskunalar va qurilmalar, shuningdek, yuk ortish-tushirish ishlarini mexanizatsiyalash vositalarini ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilmagan.
Meva-sabzavot mahsulotlarini qayta ishlashning rrogressiv biologik va kimyoviy usullarini joriy etish tegishli komrleks liniyalarni yaratishni taqozo etadi.
Zamonaviy qadoqlash turlaridan foydalanish kerak. Ushbu muammolarni bartaraf etish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirmasdan qo‘shimcha mahsulot olish mumkin.
Sabzavot va poliz mahsulotlarni yo‘qotishning muhim qismi qayta ishlashga, birinchi navbatda, chiqindilar miqdori xom ashyoning yarmidan ko‘pini tashkil etadigan texnologiyalardan foydalanish bilan bog‘liq.
Natijada, ko‘plab qimmatbaho komronentlar yo‘qoladi va atrof-muhitga katta zarar etkaziladi, qayta ishlangan ikkilamchi xom ashyoning ulushi atigi 20% ni tashkil qiladi.
Shuning uchun resurslarni tejash va komrleks qayta ishlashni keng qo‘llash zarur, uning yordamida barcha komronentlar xom ashyodan maksimal darajada olinadi va biologik foydali mahsulotga aylanadi. Shunday qilib, qo‘shimcha hajmdagi xom ashyo olish bilan bir qatorda, ekologik muammolar ham hal qilinadi.
Aholini meva-sabzavot mahsulotlari bilan ta’minlashda konserva ishlab chiqarishning mehnat unumdorligini kamaytirish muhim vazifa hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda meva-sabzavot konservalari ishlab chiqarish, yuqori talabga ega bo‘lgan (gazak, asosiy taomlar, desertlar) xorijda ba’zi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat xarajatlaridan 3-5 baravar yuqori.
Mahalliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish uchun qayta ishlash korxonalarini texnik qayta jihozlash, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning minimal soniga ega zamonaviy uskunalar bilan ta’minlash zarur.
Ekologik-ijtimoiy vaziyatning yomonlashuvi munosabati bilan xomashyoning tabiiy biologik faol moddalarini maksimal darajada saqlashni, shuningdek, biologik jarayonlardan foydalangan holda konserva mahsulotlarini ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish alohida ahamiyatga ega. Sabzavot va poliz mahsulotlarning turli qismlaridan olinadigan qo‘shimchalar biologik faol moddalar bo‘lgan funktsional mahsulotlarni ishlab chiqarish texnologiyalarini ishlab chiqish kerak.