Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar mundarija: kirish i-bob. Aholi soni va tarkibining xususiyatlari

III-BOB.AHOLINING TABIIY HARAKATI HAQIDA TUSHUNCHA
3.1.Aholining tabiiy harakati haqida tushuncha
Demografik proghoz ma'lumotlari bo'yicha 2025 yilda dunyo aholisi ko'payishining faqat 5 foizga yaqini Shimoliy yarim shardajoylashgan rivojlangan davlatlar hissasiga to'g'rl keladi. Mazkurdavlatlarda aholi o'sishi tug'ilish hisobiga emas, balki aholi o'limining kamayishi hamda aholi umr ko'rish muddatining uzayishi (o'rtacha 73 yoshdan 79 yoshgacha) hisobiga sodir bo'ladi. Tug'ilish juda kamayib borib, har bir ayolning farzand ko'rlsh davri (15-49 yosh) da ko'rgan bolalari o'rtacha 1,9 ni tashkil etadi. G'arbiy Yevropada esa bu ko'rsatkich 1,5 Sharqiy Yevropada ham tug'ilish o'z tarixidagi eng past darajaga tushadi. Germaniya, Daniya, Shvesiya, Avtsriya davlatlarida kutilayotgan depopulyasiya (aholining kamayib ketishi) inunigratsiya hisobiga bartaraf etilishi kutilmoqda. 2010-2025 yillarda dunyo aholisining o'sib borishining 90-95 foizi OSlYo Mrika va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan davlatlar xissasiga to'g'ri keladi. Lekin XXI asrning dastlabki choragida rivojlanayotgan davlatlar aholisi ko'payishida juda katta hududiy tafovutlar bo'lishi qayd etilmoqda. Agar Lotin Amerikasi bo'yicha kelajakda aholi sonining o'rtacha yillik o'sib borishi 2,1 foizni tashkil etsa,
Urugvayda bu ko'rsatkich 1foizni, Markaziy Amerikada - 2.3. Paragvayda 3 foizni tashkil etadi. Lotin Amerikasi aholisi 2001 - 2025 yillarda 525 million kishidan 760 million kishiga yetadi ana shunday jarayonni Osiyo hududida ham kuzatish mumkin. Sharqiy Osiyo davlatlarida kelajakda aholi har yili o'rtacha 1.3 foizdan ko'payib borsa, Janubiy - Sharqiy Osiyoda aholining yillik o'sishi o'rtacha 1.9 foizni Janubiy Osiyoda - 2.3. G'arbiy Osiyoda esa 2.7 foizni tashkil etadi.
Afrikada kelajakda aholining tez sur'at bilan o'sib borishi yuqorida qayd etildi. 1990 yillarda ham Mrikada aholi sonining o'sishi dunyo bo'yicha eng yuqori bo'lib, yillik o'sishi o'rtacha 3 foizni tashkil etgan edi. Yaqin kelajakda Mrika aholisinig ko'payib borshi tug'ilishni nisbatan yuqori darajada saqlanib turishi, o'limning kamayishi va aholi umr ko'rish muddatining uzayishi xisobi oldingi suratini deyarli saqalab turadi. 2009-2025 yillarda Mrika aholisi 999 miliondan 1385 milionga yetishi kutilmoqda. Yevropa va Shimoliy Amerikada aholining proghozi o'zgacharoq ahvolidan darak beradi. Buhududlar aholisining salmog'i kelajakda dunyo miqyosida pasayib boradi.1990 yili dunyo aholisining 32.1 foizini Yevropa va Shimoliy Amerika aholisi tashkil etgan bo'lsa, 2025 yilga kelib bu ko'rsatgich 13.9 foizini tashkil etishi proghoz qilingan.
Hindiston aholisining soni kelajakda ko'payib borib Xitoy aholisi bilan tenglashadi. Hindistonda o'tkazilgan sosiologik tadqiqotlar, hamda aholi ro'yxati malumotlariga ko'm, hozirgi davrda xar bir hind oilasig o'rtacha 3 tadan farzand to'g'ri kelmoqda. Ana shunday holat kelajakd ham davom yetsa 2050 yill Hindiston aholisi 1.7 milliardga yetadi v dunyodagi aholisi eng zich joylashgan davlatga aylanadi.
Xitoyda olib borilayotgan demografik siyosat aholi kupayib borishi boshqarish mumkinligidan guvohlik bermoqda, Hozirgi Xitoyda "bit oila -bitta bola" siyosati joriy etilgan. XXI asrning birinchi yarmida ham mlmtazam ko'payib borib, uning miqdori 10 milliardga yaqinlashar ekan. Aholi sonidagi o'zgarishl dunyo hududlarida turlicha muammolar olib keladi. Sanoat yuqo damjada rivojlangan mamlakatlarda tug'ilish darajasi past, aholinin o'rtacha umr ko'rish davri yuqori bo'ladi. Ushbu mamlakatlard mehnat resurslariga bo'lgan talab, boshqa davlatlardan kelga mehnat yoshidagi aholi bilan to'ldiriladi. 2050 yUga kelib Ispaniya, Rossiya, Litva, Ukraina kabi davlatlard aholi sonining qisqarishi kutilmoqda. BMT ma'lumotiga ko'm 2050 yilda sayyoramiz aholisining ha beshinchi odami 60 yoshdan katta bo'ladi. 85 yoshdan oshganlarnin soni esa 6 marta ko'payadi. Tug'ilish nihoyatda past bo'lgan Yaponiya Germaniya, Italiya kabi davlatlarda aholining 40 foizini qariyalar tashk etishi proghoz etilmoqda.
Umuman Yevropa mamlakatlari bugungi kunda "demografik o'tish nazariyasi bo'yicha uchinchi bosqichda turibdi. 2050 yil borib ushb davlatlar "demografik o'tish" ning 8O'ngi - to'rtinchi bosqichiga o'tadila ya'ni tug'ilish va o'lim tenglashib, aholi o'sishi deyarli to'xtaydi. Ma'lumki dunyo aholisining asosiy qismi rivojlanayotga mamlakatlar xissasiga to'g'ri keladi. Ilmiy proghozlarning ko'rsatishich ushbu davlatlarda XXI asrning ikkinchi yarmida aholi soni muntazam ko'payib bomdi. Rivojlanayotgan davlatlar aholisi XXI asr boshida 4. milliardni tashkil etgan bo'lsa. bu ko'rsatkich 2050 yilda 8.1 miliardg yetadi yoki dunyo aholisining 86 foizini tashkil etadi.