Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar mundarija: kirish i-bob. Aholi soni va tarkibining xususiyatlari

3.2.Tug`ilish va o`limning obyektiv va biologik jarayon ekanligi
Sayyoramiz aholisi XXI asrning dastlabki yillarda 7 milliardg tenglashdi. Ilmiy proghozlarga qaraganda dunyo aholisi 2015 yilga qada har yili 86 million kishidan ko'payib bome ekan. Bu ko'pmi yok kammi? Agar aholi o'sib borishi haqidagi ushbu ma'lumotni kurra nuqtai nazardan umuman qaralganda uncha tashvishli emas chunki yuqorida qayd etilganidek hozirgi davrda (2009) dunyo bo'yich aholi zichligi 1 kv. km.ga o'rtacha 50 kishini tashkil etmoqda. Lekin hozirgi yer shari aholisini vaundan ikki marta ko'p aholin ta'minlanishi mumkin ekan. Amerikalik mutaxasis Ravel esa, aga qishloq xojaligiga yaroqli barcha yerlarga kerakli ishlov berilsa, zaru bo'lganda tartib bilan sug'orilsa yerdanjuda yuqori hosil olinishi na bu hosil bilan 100 milliard odamni boqi mumkin, degan fikrni keltiradi. Agrobiolog olimlar ma'lumotlari bo'yicha, qishloq xo'jaligiga yaroql yerlarni, iklim, kuyosh nurini hisobga olgan holda, atrof muhitn zaxarlamaydigan o'g'itlarda foydalanib, ishlov berUsa, taxminan 8 milliard odarnni oziq-ovqat bUan ta'minlash mumkin ekan. Lekin dunyodagi barcha aholi ham qishloq xojaligiga yaroqli, hosildor yerlard yashamaydilar. Dunyo aholisining 1 milliarddan ortiqrog'i qishlo irnkoniyatlari past yerlarda istiqomat etishadi. Bunday yerlar Janubiy G'arbiy Osiyo yerlarini 75% ini; Afrikaning 47 % yerini; Janubi
Sharqiy Osiyoning 35 %ini va Markaziy Osiyoning 35,5% ye maydonlarini egallaydi. Ana shunday nomuvofiqliklar dunyodag ma'lum davlatlarda oziq-ovqat bilan bog'liq iqtisodiy muammolarn kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda. Umuman olganda dunyodagi ma\jud tabiiy resurslar butun sayyora aholisini oziq-ovqat bilan ta'minlashga qodir. Har bir davlat o'zida mavjud tabiiy irnkoniyatiardan foydalanib birinchi navbatda qishloq xojaligini rivojlantiIishi, yerlardan unurnl foydalanishi zarur. Dunyo miqiyosida oziq-ovqat yetishtirishni, butun aholi ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ilmiy asosda tashkil etish, maxsu tashkilotlar orqali boshqarib borilishi lozim. Aholini oziq-ovqat bilan ta'minlash muammolarini ijobiy hal etilish birinchi navbatda moddiy ishlab chiqarishni riqojlantirishni taqozo etadi. Bu esa o'z navbatida energiya resursi bilan chambarchas bog'liqdir.
Energetika ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishini va kurrai zaminda insoniyatning o'zini mavjudligini ta'minlovchi asosiy omil hisoblanadi. Maxsus hisob kitoblarga qaraganda odamzod 1 yilda 9 milliard tonna yoqilg'i ishlatar ekan (neft ekivalenti bilan hisoblanganda). Jalniyat taraqqiyotini ta'minlovchi sanoat, qishloq xo'jaligi va transport kabi sohalarning faoliyati ham bevosita energiyaga bog'liqdir umuman, insoniyat taqdirda energiya harnisha eng asosiy o'rinni egallab kelgan. Insonning o'tmishi, buguni va kelajagi energiya manbaIari bilan chambarchas bog'liqdir. Yer kurrasida energiya beruvchi tabiiy manbalar mavjud bo'lib, ularga neft, tabiiy gaz, suv,ko'mir va quyosh energiyalarini kiritish mumkin. Shuningdek inson faoliyati bilan bog'liq qator vodorod va boshqa energiya turlari ham mavjuddir. Lekin ssayyoramiz aholisining yoqilg'i energiyasiga bo'Jgan ehtiyojini qondirishda 40% neftdan, 31 % ko'mirdan va 23% tabiiy gaz zahiralaridan foydalanar ekan. Ma'lurnki mazkur zahiralarning aksariyati tog' va tog' oldi hududlarida joylasbgandir. Ayniqsa energetika sohasining rivojlaniishida asosiy manbaalarida bo'lgan toshko'mirva qo'ng'ir ko'mir zahiralari bo'yicha tog'lar asosiy rnaskan hisoblanadilar. Bunday tog'Jarjumlasiga Shimoliy Amerikadagi Kordilera, Yevropadagi Skandinaviya, Pireney, Korpat, Alp, Ural, Osiyo qit'asidagi Tibet, Tyanshan, Pamir kabi tog'Iar va tog' oldi mintaqalarini kiritish mumkin. Bu ulug'vor tog'lar juda qadim zamonlardan beri tabiiy resurslari bilan insoniyat mushkulini 080n qilib kelmoqda. 18 asming ikkinyai yarmidan boshlab energiya manbasi bo'lgan ko'mir sanoati mustaqil tarmoq sifatida rivojlana boshladi. 19 asrning boshida dunyo bo'yicha 12 million tonna ko'mir qazib olingan bo'lsa, 19 asming 60 yillarida bu ko'rsatkich 1970 million tonnaga yetdi. Hozirgi davrdan (1995-2009 yillar) tog' va tog' oldi mintaqa1aridagi mavjud zahiralarda qo'ng'ir ko'mir qazib olish bo'yicha Germaniya, Rossiya, Aqsh, Xitoy, Polsha, Chexiya, Gresiya, Tursiya, Avstraliya va Yugoslaviya daviatlari dunyo bo'yicha yetakchilik qilmoqdalar. Toshko'mirni qazib olish va eksport qilish bo'yicha dunyoda Osiyo, Shimoliy Amerika, G'arbiy Yevropa, Avstraliya va Okeaniya davlatlari yetakchidir. O'zbekiston tog1arida va tog' oidi mintaqalarida ham ko'mir zahiralari mavjud bo'lib, aholini, ishlab chiqarishni energiyaga bo'lgan ehtiyojini ma'lum qismini ta'minlab kelgan. 1940 yilda Ohangaron vodiysida
O'zbekistonda yirik ko'mir koni tashkil topdi va ko'mir sanoatiga asos solindi. Ikkinchi jahon urushi davrida nemis-fashist qo'shinlari vaqtincha Donbass va Moskva atrofidagi ko'mir konlarini bosib olgan paytda Angren ko'mir koni sobiq SSSR hududidagi mudofaa uchun xizmat qiluvchi zayodlarni yoqilg'i bilan ta'minlashga katta hissa qo'shdi. Angren ko'mir konining geologik zapasi 2 milliard 32 million tonna bo'lib, O'rta Osiyodagi ko'mir konlar zapasining 60 foiziga yaqinini tashkil etadi. O'zbekiston aholisining issiqlik energiyasiga bo'lgan ehtiyojini qondirishda 1958 yilda SUlXondaryo viloyatida ishga tushgan Sharg'un konining ham ahamiyati kattadir.
Insoniyat ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyoti tarixi guvohlik berishicha, hamma davrlarda ham energiyaga bo'lgan ehtiyojni ta'minlashda muammolar bo'Jgan. Mazkur muammolami yechishda esa qadimiy tog'lar va tog' oldi mintaqalari resurslaridan foydalanilgan. Lekin insoniyatning kelajagi ham ma'lum ma'noda tog'lar bilan bog'liqdir. Yaqin kelajakda yer kurrasida energiya resurslari tugab qoladimi? Odamzod energetika tanqisligiga yuz tutuadimi? degan savol ko'pchilikni tashvishga solmoqda. Bu o'rinli savoldir. Darhaqiqa neft, gaz, ko'ntir zahiralari yer sharida cheksiz emas. Chunki koinotd yer sayyorasining o'zini ma'lum o'lchami, o'rni bor. Shunday bo'lgach yerdagi zahiralar ham ma'lum o'lchamga egadir. Ilmiy tahlillarga ko'ra bugungi kunda yer sharida 140 milliard tonnaga yaqin neft zahirala Yaqin va .·O'rta Sharq, Markaziy va Janubiy Osiyo hududlarid joylashgandir. Shuningdek dunyoda gaz zahiralari ham juda ko'p bo'lib ulaming hajmi 145 trilliion m kubga teng. Bu zahirala Rossiyada, Yaqin va O'rta Sharq, G'arbiy Yevropa, Janubiy-Sharqi Osiyo va Afrika hududlarida aniqlangandir.
Kelajakda insoniyat hayotidagi energiya muan1ll1osini hal etishd dunyoning tog' va tog' odi rnintaqalarida aniqlangan toshko'mir vA qo'ng'ir ko'rnir zahiralarining xissasi ham kattadir. Ushbu zahiralarnin umumiy hajrni 1543 milliard tonnaga teng bo'lib, ular G'arbiyYevrop (28,9) Shlmoliy Amerika (24%), Osiyo (21%), Afrika, Janubiy Amerik va Avstraliyada (27%) joylashgandir.
Yer sharida atom energetikasi uchun zarur bo'lgan uran, toriy zahiralarining ahamiyati katta.