O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT
UNIVERSITETI
SOTSIOLOGIYA VA IJTIMOIY ISH
KAFEDRASI
«
SOTSIOLOGIYA
» fanidan
o’quv-uslubiy
M A J M U A
Fakul’tetlararo kunduzgi bo’lim
bаkаlаvriаt bоsqichi
talabalari uchun
SAMARQAND-2010
ALIShER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
«Tasdiqlayman»
O’quv ishlar bo’yicha prorektor
prof.A.S.Soleyev___________
«____»_________2010 yil.
Tarix-falsafa fakulteti
5310300-«Sotsiologiya va ijtimoiy ish» kafedrasi
«Sotsiologiya» fanidan
O’QUV USLUBIY MAJMUASI
(3-kurs talabalari uchun)
Jami o’quv yuklama – 136 soat
Ma’ruza
– 60 soat
Seminar
– 16 soat
Mustaqil ta’lim
– 60 soat
Tuzuvchi:
дотс.И.Негматов
Sotsiologiya va ijtimoiy ish kafedrasining 2010 yil -avgustdagi yig’ilishining
№1 bayonnomasi bilan tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri:
dots.Jo’rayev L.N.
Tarix-falsafa fakulteti o’quv-uslubiy kengashining 2010 yil -avgustdagi №1
bayonnomasi bilan ma’qullangan.
O’quv-uslubiy kengash raisi:
dots. A.Ro’zimurodov
Tarix fakulteti ilmiy kengashining 2010 yil avgustdagi №1 qarori bilan
tasdiqlangan.
Ilmiy kengash raisi:
prof.
G’
afforov Sh.S.
Samarqand – 2010 yil.
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX-FALSAFA FAKULTETI SOSIOLOGIYA VA ISHTIMOIY ISH BO'LIMI 3 -
KURS ИЖТИМОИЙ ИШ TALABALARIGA « UMUMIY SOTSIOLOGIYA»
FANIDAN MA’RUZA MASHG’ULOTLARI UCHUN
ISHCHI DASTUR
1
Mavzu – 1. Ta’lim va tarbiya sotsiologiyasi.
reja:
1.G’arbda ta’lim sotsiologiyasiga asos solgan
olimlar.
2.Ta’lim tizimining ijtimoiy funksiyalari.
3.iqtisodiy, siyosiy jarayonlar bilan aloqasi.
4
3, 4, 6, 10
2
Mavzu – 2. Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi.
reja:
1.Jamoatchilik fikri xalq istaydigan narsani
bilishning
noorganik
uslubidir.
2.Demokratiya fuqaro o’z fikrini erkin bayon eta
olishi.
3.Ijtimoiy
guruhlarning
mavjud
ijtimoiy
voqyelikka nisbatan baholovchi munosabatining
shakllanishi.
4
8, 11, 12, 13
3
Mavzu -3. Empirik sotsiologik tadqiqotlar
reja:
1.Sosiologik yo’naltirilgan ijtimoiy hodisa va
jarayon tuzilmalari.
2.Har qanday sosiologik tadqiqot obyeketi tuzilma
xususiyati
3.Emperik sosiologik tadqiqotlarda dasturning
nazariy-usulibiy chegarasi.
4
14, 15, 16
4
Mavzu–4. Madaniyat va jamiyat sotsiologiyasi.
reja:
1.Madina
tushunchasi
xx
asr
boshlaridan
sotsiologiya alohida yo’nalish sifatida.
2.Yovvoyilik, varvarlik, sivilizasiya va har bir
davr bir necha bosqichlardan iborat ekanligini
ilmiy asosladi.
3.Sivilizasiya
tushunchasini
birinchi
marta
shotlandiyalik tarixchi va faylasuf A.Fyurgisson.
4
1, 5, 7, 16
5
Mavzu – 5. Zigmund freyd va psixoanaliz
sotsiologiyasi.
reja:
1.Psixoanaliz deb atalgan u kashf etgan terapiya
usulining mohiyati.
2.Freyd
fikricha
katta
odamlarning
xulq-
atvori.3.Uning bolaligida paydo bo’lgan istak
ta’siri.
4
3, 4, 6, 10
6
Mavzu - 6. Sotsiologiyada ijtimoiylashuv
agentlari.
Reja:
1.Barcha madaniyatlarda oila bola uchun asosiy
4
8, 11, 12, 13
ijtimoiylashuv agent hisoblanadi.
2. Keyinroq esa ijtimoiylashuvning yanada
ko’plab agentlari.3.Barcha madaniyatlarda ish
joyi, ijtimoiylashuv jarayonlari o’taydigan eng
muhim muhit.
7
Mavzu – 7. Din sotsiologiyasi.
reja:
1.Din barcha mamlakatlarda mustaqil ijtimoiy
institut sifatida faoliyat ko’rsatib kelmoqda.
2.O’zbekistonda ham din ijtimoiy institutlarning
muhim turi sifatida mustaqil faoliyat ko’rsatishga
harakat qilmoqda.
3.Din fuqarolik jamiyatiga xos ijtimoiy hodisa.
4
14, 15, 16
8
Mavzu – 8. O’zbekistonda ochiq fuqarolik
jamiyatining shakllanishi.
Reja:
1.Fuqarolik
shakxsning
muayyan
davlat
qaramog’ida bo’lishi.
2.Davlatga
mamlakat
ichida
ham,
uning
tashqarisida ham mansub ekan.
3.Hozirgi jamiyatimiz tizimi ham ushbu tamoil
asosida rivojlanmoqda.
4
1, 5, 7, 16
9
Mavzu
–9.
Xalqaro
munosabatlar
sotsiologiyasi.
Reja:
1. Xalqaro munosabatlar xalqaro siyosiy
munosabatlar.
2. Xalqaro munosabatlar bu ikki yoki undan ortiq
mamlakatlar.
3. Turli xil siyosiy va nodavlat tashkilotlar bilan
bo’lgan aloqalardir.
4. Uning faoliyati xalqning talab va ehtiyojlari.
5. Davlat manfaatlari, xalqaro normalar va
qadriyatlar bilan bog’liq bo’ladi.
4
3, 4, 6, 10
10
Mavzu – 10. Sotsiologiya fanining kelgusida
rivojlanishi.
Reja:
1.Sotsiologiya fanining obyekti.
2.Odamlarning o’zaro aloqa munosabat.
4
8, 11, 12, 13
11
Mavzu
–11.
Samarqand
sotsiologiya
maktabining rivojlanishi.
reja:
1.Sotsiologiya ijtimoiy taraqqiyoini oldindan
ko’ra olish.
2.Ayta olish, hatto bo’lg’usi oqibatlardan
xabardor etish imkoniyati.
3.Nazariy va amaliy fan.
4.90 yillarning boshida respublika ta’limi
tizimiga sosiolog kadrlar tayyorlashga kirishildi.
4
14, 15, 16
12
Mavzu – 12. Oila va nikoh sotsiologiyasi.
reja:
4
1.Oila va nikoh munosabatlari.
2.Qadim davrdan boshlab ilmy tadqiqotlar
manbai.
3.Sotsial tizimni tashkil etuvchi sotial institutlar.
13
Mavzu – 13. Sotsiologiya fanining predmeti va
obyekti.
1.Sotsiologiya fanining obyekti.
2.Odamlarning o’zaro aloqa munosabat.
4
3, 4, 6, 10
14
Mavzu:14 Sotsiologiya fanining shakllanishi
va taraqqiyot bosqichlari.
Reja:
1.Sotsiologiyani fan sifatida tasavvur etish.
2.Ijtimoiy hayot rivojlanish qonuniyat
4
8, 11, 12, 13
15
Mavzu-15. markaziy osiyo mutafakkirlarning
sotsiologik qarashlari.
Reja:
1.Sharqda al-Xorazmiy (780-850)
Farobiylar
uyg’onish davrining ilk vakillari edi.
2.Uyg’onish davri bo’lib ilm-fan, madaniyat
2
14, 15, 16
16
Mavzu –16. xix asr oxiri xx asr boshlarda
sotsiologiyaning shakllanishi va rivojlanishi.
Reja:
1.Teologik bosqichda insonning g’ayritabiiy
tushunchasi.
2.Diniy tasavvurlar asosida metafizik bosqichda.
2
1, 5, 7, 16
Жами:
60
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX-FALSAFA FAKULTETI SOSIOLOGIYA VA ISHTIMOIY ISH BO'LIMI 2 -
KURS SOSIOLOGIYA TALABALARIGA « UMUMIY SOTSIOLOGIYA» FANIDAN
СЕМИНАР MASHG’ULOTLARI UCHUN
ISHCHI DASTUR
1
Mavzu – 1. Ta’lim va tarbiya sotsiologiyasi.
reja:
1.G’arbda ta’lim sotsiologiyasiga asos solgan
olimlar.
2.Ta’lim tizimining ijtimoiy funksiyalari.
3.iqtisodiy, siyosiy jarayonlar bilan aloqasi.
2
3, 4, 6, 10
2
Mavzu – 2. Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi.
reja:
1.Jamoatchilik fikri xalq istaydigan narsani
bilishning
noorganik
uslubidir.
2.Demokratiya fuqaro o’z fikrini erkin bayon eta
olishi.
3.Ijtimoiy
guruhlarning
mavjud
ijtimoiy
voqyelikka nisbatan baholovchi munosabatining
shakllanishi.
2
8, 11, 12, 13
3
Mavzu -3. Empirik sotsiologik tadqiqotlar
reja:
1.Sosiologik yo’naltirilgan ijtimoiy hodisa va
jarayon tuzilmalari.
2.Har qanday sosiologik tadqiqot obyeketi tuzilma
xususiyati
3.Emperik sosiologik tadqiqotlarda dasturning
nazariy-usulibiy chegarasi.
2
14, 15, 16
4
Mavzu–4. Madaniyat va jamiyat sotsiologiyasi.
reja:
1.Madina
tushunchasi
xx
asr
boshlaridan
sotsiologiya alohida yo’nalish sifatida.
2.Yovvoyilik, varvarlik, sivilizasiya va har bir
davr bir necha bosqichlardan iborat ekanligini
ilmiy asosladi.
3.Sivilizasiya
tushunchasini
birinchi
marta
shotlandiyalik tarixchi va faylasuf A.Fyurgisson.
2
1, 5, 7, 16
5
Mavzu – 5. Zigmund freyd va psixoanaliz
sotsiologiyasi.
reja:
1.Psixoanaliz deb atalgan u kashf etgan terapiya
usulining mohiyati.
2.Freyd
fikricha
katta
odamlarning
xulq-
atvori.3.Uning bolaligida paydo bo’lgan istak
ta’siri.
2
3, 4, 6, 10
6
Mavzu - 6. Sotsiologiyada ijtimoiylashuv
agentlari.
Reja:
1.Barcha madaniyatlarda oila bola uchun asosiy
ijtimoiylashuv agent hisoblanadi.
2
8, 11, 12, 13
2. Keyinroq esa ijtimoiylashuvning yanada
ko’plab agentlari.3.Barcha madaniyatlarda ish
joyi, ijtimoiylashuv jarayonlari o’taydigan eng
muhim muhit.
7
Mavzu – 7. Din sotsiologiyasi.
reja:
1.Din barcha mamlakatlarda mustaqil ijtimoiy
institut sifatida faoliyat ko’rsatib kelmoqda.
2.O’zbekistonda ham din ijtimoiy institutlarning
muhim turi sifatida mustaqil faoliyat ko’rsatishga
harakat qilmoqda.
3.Din fuqarolik jamiyatiga xos ijtimoiy hodisa.
2
14, 15, 16
8
Mavzu – 8. O’zbekistonda ochiq fuqarolik
jamiyatining shakllanishi.
Reja:
1.Fuqarolik
shakxsning
muayyan
davlat
qaramog’ida bo’lishi.
2.Davlatga
mamlakat
ichida
ham,
uning
tashqarisida ham mansub ekan.
3.Hozirgi jamiyatimiz tizimi ham ushbu tamoil
asosida rivojlanmoqda.
2
1, 5, 7, 16
Jami:
16
MAVZU – 12. OILA VA NIKOH SOTSIOLOGIYASI.
Reja:
1.Oila va nikoh munosabatlari.
2.Qadim davrdan boshlab ilmy tadqiqotlar manbai.
3.Sotsial tizimni tashkil etuvchi sotial institutlar.
1.Tayanch atama va tushunchalar: Oila va nikoh, munosabatlar,
qadimgi davr, ilmy tadqiqotlar manbai, sotsial tizim, sotial institutlar.
II Darsning jihozi: Ma’ruzalar matni, Umumiy sosiologiya faniga hissa
qo’shgan olim va mutafakkirlarning fotosuratlari, test kartochkalari,
doska, bo’r.
III. Darsning maqsadi: talabalarga oilada ijtimoiy munosabatlarning
barcha ko’rinishlari o’z aksini topadi. P.Sorokin ham o’zining sosiologik
tadqiqotlarda oilaviy kelishmovchiliklar ularning sabablari va oqibatlari
haqida to’xtalgan:
IV. Tashkiliy qism: Talabalar bilan salomlashib, navbatchi yordamida
davomatni aniqlash, jahon yangiliklaridan so’rash, darsni e’lon qilish.
V. Yangi mavzu bayoni:
Oila va nikoh munosabatlari qadim davrdan boshlab ilmy tadqiqotlar
manbaining bir yo’nalishini aks ettirib, sotial tizimni tashkil etuvchi sotial
institutlarning alohida funksiyaga ega bo’lgan bulog’i hisoblanadi. Bu sohada
ancha aniq va qiziqarli ma’lumotlarni S.Lipchet, D.Landberg va boshqalarning
«Institusional maktab» sotsiologiyasi manbalardan olishimiz mumkin.
O.Kont fikricha: oilada ijtimoiy munosabatlarning barcha ko’rinishlari o’z
aksini topadi. P.Sorokin ham o’zining sosiologik tadqiqotlarda oilaviy
kelishmovchiliklar ularning sabablari va oqibatlari haqida to’xtalgan:
Uzbekistonda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish davlat
siyosati darajasiga ko’tarilgan. Yakin o’tgan davr ichida, aniqrogi, mustakillik
yillarida shaxsan Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov tashabbuslari va
qo’llab-kuvvatlashlari natijasida oila, xotin-kizlar, keksalar va bolalar ijtimoiy
muxofazasini ta’minlashga qaratilgan 60 ga yakin turli kenun va normativ
xujjatlar, Prezident Farmonlari va Farmoyishlar e’lon qilindi va xayotga joriy
etildi. Ayniqsa, yillarga maqom berish munosabagi bilan kabul qilinayotgan har
yilgi davlat dasturlari bu toifa axoli manfaatlarini amalda himoya kilishga
karatilgan say’i-harakatlar mamlakatimizda olib borilayotgan kuchli ijtimoiy
siyosatning yaqqol dalilidir. Bu ishlardan «2007 yil -Ijtimoiy himoya yili» xam
mustasno emas.
2007 yilning Prezidentimiz tomonidan ijshmoiy himoya yili deb e’lon
kilinganlign, oilalarga manzilli, aniq-differensial yordam ko’rsatish lozimligi bilan
bog’liq ko’rsatmalari «ijtimoiy yordam»-, "ijtimoiy ta’minot", "ijtimoiy himoya",
"muxtoj oila' atamalariga aniqlik kiritishni takozo etadi. Uzbekiston Milliy
ensiklopesiyasining to’rtinchi jildida keltirilishicha, kariligi, sog’ligi, ijtimoiy
ahvoln, tirikchilik uchun yetarli vositalar bilan ta’minlanmaganligi tufayli
yordamga muxtoj fukarolar to’grisida davlat va jamiyatning g’arho’rligiga ijtimoiy
yordam deyiladi. Bunday yordam pensiyalar, nafakalar to’lash, kam ta’minlangan
oilalarga moddiy yordam ko’rsatish, 16 yoshgacha farzandi bo’lgan, kam
ta’minlangan oilalarning farzandlariga oylik nafaqalar to’lash, bemorlar va
keksalarga xizmat ko’rsatish, bolalarga gamho’rlik qilish ko’rinishida amalga
oshirnladi.
Ijtimoiy ta’minot - keksaygan, mehnatga layokatsiz bo’lgan fukarolarga
moddiy, tibbiy va ijtimoiy yordam ko’rsatish bo’yicha davlat tomonidan
belgilangan ijtimoiy - iktisodiy tadbirlar tizimi bo’lib, ijtimoiy himoyaning muhim
tarmogi hisoblanadi. Ijtimoiy ta’minot to’g’ridan-to’g’ri davlat byudjetidan
ajaratiladigan mablaglar hisobidan pensiyalar va ijtimoiy nafakalar shaklida
amalga oshiriladi va aholining ijtimoiy himoya tushunchasi bilan uzviy bog’likdir.
Chunki keng ma’nodagi ijtimoiy himoya - bu mamlakat aholisi ijtimoiy va moddiy
muhofaza kilinishini ta’minlaydigan va jamiyatda qaror topgan huqukiy, iktisodiy,
ijtimoiy chora-tadbirlar majmui bo’lsa, uning tor ma’nodagi talqini -davlat va
jamiyatning yoshi, salomatligi xolati, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik vositalari bilan
yetarli ta’minlanmaganligi tufayli yordamga, ko’makka muxtoj fuqarolar
to’g’risida g’amho’rlik kilishi tushuniladi. Bu yerda ko’p bolali va kam
ta’minlangan oilalarning manfaatlari ustuvor hisoblanadi.
Musgaqillik yillarida oilalarning ijtimoiy ximoyasi jarayonining hukuqiy
asoslari
tobora
takomillashib
borilmokdaki,
ular
asosan
Uzbekiston
Respublikasining Konstitusiyasi, O’zbekiston Respublikasining o’ndan ziyod
Kodekslari, jumladan, Mehnat Kodeksi (1995 yil dekabr), "Nogironlarni ijtimoiy
ximoyalash to’g’risida"gi Qonun (1991 yil noyabr), "Fukarolarning davlat pensiya
ta’minoti to’g’risida"gi Qonun (1993 yil, sentyabr), O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmonlari, karorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, jumladan,
"Kam ta’mnnlangan oilalarni ijtimoiy ximoyalashni tashkil etish masalalari
xaqida"gi (1994 yil, avgust) O’zbekiston Respublikasining qarori, boshqa me’yoriy
xujjatlar asosida muvofiklashtiriladi. Bu kabi ishlardan ko’zlangan asosiy maqsad
esa axoli farovonligini to’xtovsiz yaxshilanishink ta’minlash, aholi qatlamlarining
ta’lim, madaniyat, kasb malakasi, daromadlari jihatidan keskin tafovutlariga
barham berish, jamiyat tomonkdan insonga munosib hayot darajasini va inson
taraqqiyotini ta’minlashga yoedam berishdan iboratdir.
Agar davlatimiz rahbari I.A. Karimovning "Ijtimoiy himoya yili"da xar bir
himoyaga muktoj oila va shaxsga nisbatan aloxida, manzilli ko’mak berish
lozimligi tug’risidagi yo’riqlaridan kelib chikadigan bo’lsak, "muxtoj oila" va
"muxtoj shaxs" tushunchalariga ham aniqlik kiritish lozim. Rasmiy ma’lumotlarga
ko’ra
1
, ko’p bolali va kam ta’minlangan oilalar yurtimizda 2 235 mingtani tashkil
etadi. Bokuvchisichi yo’qotgan hamyurtlarimiz 230 ming nafarni, yakka-yolgizlar
salkam 30 ming nafar kishini tashkil etadi. Tabiiy, aynan ushbu toifani tashkil
1
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва ахолиии ижтимоий мухофаза килиш вазнрлиги маьлумоти
etuvchilarga birinchi navbatda muruvvat ko’rsatish va jamoatchilikning e’tiborini
karatish zarur.
Shuni alohida ta’kildash joizki, muxtoj oila tushunchasi hamisha ham "oila
daromadi" tushunchasidan kelib chikmaydi, lekin unga bevosita bog’liq. Bu
o’rinda uning konkret regnon, turar-joy mavzesi va aloxida oila uchun o’ziga
xosligini inobatga olish kerak. Masalan, Toshkent shaxridagi turmush tarzi va
daromad manbalari bilan Konimexdagi yoki To’rtko’ldagi shart-sharoitlar turlicha.
Umuman, shahar va kishloqning o’ziga xosligini albatta o’rganib, o’shangga karab
oilalarning iktisodiy nochor yoki farovonligi to’g’risida xulosa chiqarish lozim.
Eng muhimi - oilaning ma’naviy-ma’rifiy muhitiga e’tiborni qarata olish, kam
ta’miklangan deyilgani bilan, o’sha oiladagi mexnatga yaroqli insonlarning
daromat topishga ko’sha oladigan ulushini inobatga olish, ijtimoiy foydali mexnat
va oilaning iqtisodini ko’tarishga imkoniyatnni aniq belgilash kerak bo’ladi.
Узбекистонда оила, оналик ва болаликни ижтимоий муҳофаза қилиш
давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Якин ўтган давр ичида, аниқроги,
мустакиллик йилларида шахсан Президентимиз Ислом Абдуғаниевич
Каримов ташаббуслари ва қўллаб-кувватлашлари натижасида оила, хотин-
кизлар, кексалар ва болалар ижтимоий мухофазасини таъминлашга
қаратилган 60 га якин турли кэнун ва норматив хужжатлар, Президент
Фармонлари ва Фармойишлар эълон қилинди ва хаётга жорий этилди.
Айниқса, йилларга мақом бериш муносабаги билан кабул қилинаётган ҳар
йилги давлат дастурлари бу тоифа ахоли манфаатларини амалда ҳимоя
килишга каратилган сайъи-ҳаракатлар мамлакатимизда олиб борилаётган
кучли ижтимоий сиёсатнинг яққол далилидир. Бу ишлардан «2007 йил -
Ижтимоий ҳимоя йили» хам мустасно эмас.
2007 йилнинг Президентимиз томонидан ижшмоий ҳимоя йили деб
эълон килинганлигн, оилаларга манзилли, аниқ-дифференциал ёрдам
кўрсатиш лозимлиги билан боғлиқ кўрсатмалари «ижтимоий ёрдам»-,
"ижтимоий таъминот", "ижтимоий ҳимоя", "мухтож оила' атамаларига
аниқлик киритишни такозо этади. Узбекистон Миллий энциклопециясининг
тўртинчи жилдида келтирилишича, карилиги, соғлиги, ижтимоий аҳволн,
тирикчилик учун етарли воситалар билан таъминланмаганлиги туфайли
ёрдамга мухтож фукаролар тўгрисида давлат ва жамиятнинг ғарҳўрлигига
ижтимоий ёрдам дейилади. Бундай ёрдам пенсиялар, нафакалар тўлаш, кам
таъминланган оилаларга моддий ёрдам кўрсатиш, 16 ёшгача фарзанди
бўлган, кам таъминланган оилаларнинг фарзандларига ойлик нафақалар
тўлаш, беморлар ва кексаларга хизмат кўрсатиш, болаларга гамҳўрлик қилиш
кўринишида амалга оширнлади.
Ижтимоий таъминот - кексайган, меҳнатга лаёкатсиз бўлган
фукароларга моддий, тиббий ва ижтимоий ёрдам кўрсатиш бўйича давлат
томонидан белгиланган ижтимоий - иктисодий тадбирлар тизими бўлиб,
ижтимоий ҳимоянинг муҳим тармоги ҳисобланади. Ижтимоий таъминот
тўғридан-тўғри давлат бюджетидан ажаратиладиган маблаглар ҳисобидан
пенсиялар ва ижтимоий нафакалар шаклида амалга оширилади ва аҳолининг
ижтимоий ҳимоя тушунчаси билан узвий боғликдир. Чунки кенг маънодаги
ижтимоий ҳимоя - бу мамлакат аҳолиси ижтимоий ва моддий муҳофаза
килинишини таъминлайдиган ва жамиятда қарор топган ҳуқукий, иктисодий,
ижтимоий чора-тадбирлар мажмуи бўлса, унинг тор маънодаги талқини -
давлат ва жамиятнинг ёши, саломатлиги холати, ижтимоий аҳволи,
тирикчилик воситалари билан етарли таъминланмаганлиги туфайли ёрдамга,
кўмакка мухтож фуқаролар тўғрисида ғамҳўрлик килиши тушунилади. Бу
ерда кўп болали ва кам таъминланган оилаларнинг манфаатлари устувор
ҳисобланади.
Мусгақиллик йилларида оилаларнинг ижтимоий химояси жараёнининг
ҳукуқий асослари тобора такомиллашиб борилмокдаки, улар асосан
Узбекистон Республикасининг Конституцияси, Ўзбекистон
Республикасининг ўндан зиёд Кодекслари, жумладан, Меҳнат Кодекси (1995
йил декабрь), "Ногиронларни ижтимоий химоялаш тўғрисида"ги Қонун (1991
йил ноябрь), "Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида"ги Қонун
(1993 йил, сентябрь), Ўзбекистон Республикаси Президентининг
Фармонлари, карорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, жумладан,
"Кам таъмннланган оилаларни ижтимоий химоялашни ташкил этиш
масалалари хақида"ги (1994 йил, август) Ўзбекистон Республикасининг
қарори, бошқа меъёрий хужжатлар асосида мувофиклаштирилади. Бу каби
ишлардан кўзланган асосий мақсад эса ахоли фаровонлигини тўхтовсиз
яхшиланишинк таъминлаш, аҳоли қатламларининг таълим, маданият, касб
малакаси, даромадлари жиҳатидан кескин тафовутларига барҳам бериш,
жамият томонкдан инсонга муносиб ҳаёт даражасини ва инсон тараққиётини
таъминлашга ёэдам беришдан иборатдир.
Агар давлатимиз раҳбари И.А. Каримовнинг "Ижтимоий ҳимоя
йили"да хар бир ҳимояга муктож оила ва шахсга нисбатан алохида, манзилли
кўмак бериш лозимлиги туғрисидаги йўриқларидан келиб чикадиган бўлсак,
"мухтож оила" ва "мухтож шахс" тушунчаларига ҳам аниқлик киритиш
лозим. Расмий маълумотларга кўра
1
, кўп болали ва кам таъминланган
оилалар юртимизда 2 235 мингтани ташкил этади. Бокувчисичи йўқотган
ҳамюртларимиз 230 минг нафарни, якка-ёлгизлар салкам 30 минг нафар
кишини ташкил этади. Табиий, айнан ушбу тоифани ташкил этувчиларга
биринчи навбатда мурувват кўрсатиш ва жамоатчиликнинг эътиборини
каратиш зарур.
Шуни алоҳида таъкилдаш жоизки, мухтож оила тушунчаси ҳамиша ҳам
"оила даромади" тушунчасидан келиб чикмайди, лекин унга бевосита боғлиқ.
Бу ўринда унинг конкрет регнон, турар-жой мавзеси ва алохида оила учун
ўзига хослигини инобатга олиш керак. Масалан, Тошкент шахридаги турмуш
тарзи ва даромад манбалари билан Конимехдаги ёки Тўрткўлдаги шарт-
шароитлар турлича. Умуман, шаҳар ва кишлоқнинг ўзига хослигини албатта
ўрганиб, ўшангга караб оилаларнинг иктисодий ночор ёки фаровонлиги
тўғрисида хулоса чиқариш лозим. Энг муҳими - оиланинг маънавий-
1
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва ахолиии ижтимоий мухофаза килиш вазнрлиги маьлумоти
маърифий муҳитига эътиборни қарата олиш, кам таъмикланган дейилгани
билан, ўша оиладаги мехнатга яроқли инсонларнинг даромат топишга кўша
оладиган улушини инобатга олиш, ижтимоий фойдали мехнат ва оиланинг
иқтисодини кўтаришга имкониятнни аниқ белгилаш керак бўлади.
Кам таъминланган ва моддий кўмакка мухтож оилаларнинг рўйхати ва
мониторинги аслида Мехнат ва ахолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш
вазирлиги
томонидан
амалга
оширилади.
Республика
хотин-қизлар
қўмитасининг жойларда моддий кўмакка муҳтож оилалар бўйича тўплаган
маълумотларига кўра, бугун республикамизда 500 мингдап зиёд кам
таъминланган ва ўз бокувчисиии йўкотгаи оилалар мавжуд. Лекин
маълумотларда турли худудларда турлича манзара бўлиши мумкин.
Айниқса,
кексалик
ёшида
инсондаги
мухтожлик
моддий
етишмовчиликдан ҳам кўра, маънавий етишмовчиликка кўпрок боғлик бўлиб
колади. Кўпгииа. мухтож оилаларга ва мухтож инсонларга оддий инсоний
эътибор, мехр-мурувват етишмайди. Буни мамлакатимиздаги 12 та "Саҳоват
уйлари"да истикомат қилаётган ёлғиз кексалар мисолида хам кўриш мумкин.
Чунки инсон оиладан энг аввало ўзига кўпроқ психологик муҳофазани
кутади. Агар шу маскандаги қадриятлар, ўзаро муомала ва эътибор инсонга
етарли бўлмаса, у эътиборни ташкаридан, бегоналардан истайди. Мухтож
инсон - айнан меҳр ва мурувватии ташқаридан, бошқа инсонлардан
кутадиган шахсдир, масалан, булар юкорида таъкидланган бокувчиси
йўкотганлар ва якка-ёлғиз қолган инсонлардир. Мамлакатимизда бундай
инсонлар сони жуда кам бўлишига қарамай, хукуматимиз, кўплаб жамоат
ташкилотлари айнан шундай инсонларга ҳамиша мурувват ёрдамлари
кўрсатиб келмокда. Келажакда оила институтининг жамиятдаги мавкеини
ошириш оркали бундай оилалар ва инсонлар сонини кескин камайтириш
мумкин.
Dostları ilə paylaş: |