Hayot uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan nafas jarayonlarini nerv va
gumoral sistemalar boshqaradi. Shuning natijasida nafas tizimining faoliyati
organizmning faoliyatiga to’la moslashib, uning ehtiyojini qondirib turadi. Nafas
olish tizimining faoliyatini boshqaruvchi markazning asosiy qismi uzunchoq miyada
joylashgan, bu markaz 1885 yilda rus fiziologi N.D.Mislovskiy tomonidan
o’rganilgan. Agarda uzunchoq miya bilan orqa miyaning o’rtasidan kesib, ularning
o’zaro aloqasini uzsak, bu vaqtda nafas harakatlari, ya’ni ko’krak qafasining
kengayib-torayishi darhol to’xtaydi. Bu esa uzunchoq miyadagi markaz nafasni
boshqaradigan asosiy va hayotiy muhim markaz ekanligidan dalolat beradi.
Uzunchoq miyadagi markaz juft simmetrik qismlardan tashkil topgan bo’lib, har
qaysi tomoni ko’krak qafasining tegishli tarafida bo’ladigan nafas olish va nafas
chiqarish harakatlarini boshqarib, idora etadi. Nafas markazining bir tomonini
shikastlab ishdan chiqarsak, ko’krak qafasining xuddi o’sha tarafidagi nafas
harakatlari to’xtaydi.
Nafasni boshqaruvchi ikkinchi darajali quyi markaz orqa miyada joylashgan.
Shuningdek, markaziy asab tizimining uzunchoq miyadan yuqoriroq, qismlarida,
hatto bosh miya yarim sharlarining po’stlog’ida ham nafasning boshqarilishida
ishtirok etadigan nerv hujayralari guruhi bor. Ana shularga asoslanib, hozirgi vaqtda
nafasni boshqaruvchi markaz deganda, markaziy asab tizimining turli qismlarida orqa
miyadan tortib to bosh miya yarim sharlarining po'stlog’igacha bo’lgan qismlarda
joylashgan, funksional jihatdan bir-biri bilan bog’liq bu qon, nafasni boshqarishda
ishtirok etadigan nerv hujayralarining guruhi tushuniladi. Nafas markazi
organizmning turli qismlaridan –o’pkadan, qon tomirlari devoridan, uyqu
arteriyalarining sinuslaridan, plevra va boshqa organlardan simpatik va parasimpatik
nervlarning tegishli tolalari orqali keladigan ta’sirotlardan reflektor yo’l bilan
qo’zg’aladi. Kelayotgan ta’sirotlarga markazning javobi ham simpatik va
parasimpatik nervlarning tolalari orqali nafas tizimining tegishli qismlariga
yuboriladi. Tekshirishlar natijasida o’pkada parasimpatik nervning ikki xil tolasi
borligi aniqlangan, bularning biri o’pkada bosim pasayganda, ikkinchisi esa bosim
ko’tarilganda qo’zg’aladi. Nafas jarayonining o’z-o’zidan boshqarilib turishida ana
shu tolalarining ahamiyati katta. Buning ma’nosi shuki, nafas olinib o’pkaga havo
so’rilganda parasimpatik nervning bosim ko’tarilishidan qo’zg’aladigan tolalari
ta’sirlanadi. Bu ta’sirot markazga boradi, shunda nafas olinish to’xtab, nafas
chiqarish boshlanadi, nafas chiqarish nihoyasiga yetay deb qolganida parasimpatik
nervning bosim pasayishidan qo’zg’aladigan tolalari ta’sirlanadi va bu ta’sirot ham
markazga beriladi, unda nafas chiqarish to’xtab, nafas olish boshlanadi. Organizm
tirik ekan mana shu jarayon muayan maromda to’xtovsiz davom etib turadi.
Shunday qilib, nafas olish nafas chiqarishga, nafas chiqarish esa nafas olishga
sabab bo’ladi, ayni vaqtda nafas chiqarish nafas olish hali to’la to’xtamasdan, ya’ni
o’pka bor imkoniyati bilan kengaymasdan turib boshlanadi, nafas olish esa nafas
chiqarish to’la nihoyasiga yetmasdan,ya’ni o’pka bor imkoniyati bilan siqilmasdan
yuzaga chiqadi. Modomiki, shunday ekan, nafasning o’z-o’zidan boshqarilishi tufayli
nafas olinganda o’pka to’la bor imkoniyati bilan kengaymaydi, nafas chiqarilganda
esa to’la bor imkoniyati bilan siqilmaydi. Bu esa nafas tizimining, o’pkaning umrbod
bir maromda ishlab turishi uchun benihoya katta ahamiyatga ega. Nafasning o’z-
o’zidan boshqarilishida nafas markazidagi inspirator va ekspirator neyronlarning
o’zaro mushtarak faolligi ham juda katta ahamiyatga ega. Buning ma’nosi shuki,
inspirator neyronlarning qo’zg’alishi ekspirator neyronlarning tormozlanishiga va
aksincha, ekspirator neyronlarning qo’zg’alishi inspirator neyronlarning
tormozlanishiga sabab bo’ladi. Uyqu arteriyalarining sinuslari va aorta yoyidagi
refleksogen zonalardan keladigan impulslar nafas markazining faoliyatida alohida
o’rin egallaydi. Bu refleksogen zonalarda joylashgan xemoretseptorlar qonning gaz
tarkibi o’zgarganda – qonda karbonat angidrid ko’payganda yohud kislorod
kamayganda qo’zg’aladi. Qo’zg’alish tegishli markazga intiluvchi tolalar orqali
markazga uzatilib, nafasning tezlashishiga olib keladi. Yurak-tomir tizimi bilan
nafas tizimining o’zaro bir-biriga mahkam bog’langan holda ishlashi organizmdagi
barcha organlar faoliyatining o’zaro uyg’unlashuvida asab tizimining yetakchi
o’rinda turishini ko’rsatadigan yorqin misoldir. Buni quyidagilardan ko’rsatsak
bo’ladi: uyqu arteriyasidagi refleksogen zona retseptorlari ta’sirlansa, yurak ishi
sekinlashib, tomirlar kengayishi bilan bir vaqtda nafas olish ham siyraklashadi. Qon
bosimi pasayganda yurak ishi tezlashib, tomirlar torayishi bilan bir vaqtda nafas ham
tezlashib, bir muncha chuqurlashadi. Hiqildoq, kekirdak va bronxlarning shilliq
pardalari ta’sirlanganda nafasning siyraklashuvi yurak faoliyatining sekinlashishiga
ham sabab bo’ladi. Nafas tizimi bilan yurak-tomirlar tizimining bunday o’zaro
chambarchas bog’langan holda ishlashi organizmda kechadigan barcha hayotiy
hodisalarning o’zgarib turgan tashqi muhitga moslashishida katta ahamiyatga ega.
Nafasning boshqarilishida markaziy asab tizimining boshqa qismlari bilan birgalikda
bosh miya yarim sharlarining po’stlog’i ham ishtirok etad i va yetakchi o’rinni
egallaydi. Nafasning o’zgarishiga sabab bo’la oladigan ta’sirotlar bilan birga
qo’shilib ta’sir qilib kelgan ta’sirotlar keyinchalik yolg’iz o’zi ham nafasni o’zgartira
olishi tajribalarda juda ko’plab isbotlangan. Demak nafasning o’zgarishiga olib
boradigan shartli reflekslar hosil qilish mumkin. Hayvonni karbonat angidrid ko’p
bo’lgan (ma’lumki, bug’ozlik nafas olishni tezlashtiradi), joyga qayta-qayta olib kirib
o’sha havodan nafas oldirsa va bu holatni biror shartli ta’sirot masalan, lampochkani
yoqib quyish bilan birga olib borilsa, keyinchalik shartli ta’sirotning o’zi, ya’ni
yo’lg’iz lampochkani yoqish ham nafasning xuddi avvalgidek tezlashishiga sabab
bo’ladi. Nafasning boshqarilishida asab tizimidan tashqari gumoral sistema ham
muhim o’rinni egallaydi. Nafasning boshqarilishida ishtirok etadigan moddalarning
eng muhimi karbonat kislotasidir. Qonda karbonat kislotaning belgili miqdorda
bo’lishi markazning undan o’z-o’zidan qo’zg’alib turishida markaz avtomatizmida
katta ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Uzunchoq miyadagi nafas markazining
avtomatik ravishda, o’z-o’zidan mustaqil qo’zg’alib turishini dastlab 1863yilda
I.M.Sechenov kuzatgan edi. Markazning avtomatizmi unda kechayotgan moddalar
almashinuv jarayonlariga bog’liq.
Karbonat kislota, qonda odatdagidan ko’payib ketsa, nafas tezlashadi va
chuqurlashadi. Karbonat kislota nafas markazining faol qo’zg’atuvchisi ekanligini
quyidagi tajribada ham isbotlasak bo’ladi: nafas yo’llari 20-30 sekund bekitilib
turilsa, qondagi karbonat kislota va boshqa kislotali mahsulotlar ko’payishi tufayli
nafas bir qancha tezlashib chuqurlashadi (giperapnoye). Odam tinchgina turganida bir