Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Turli sharoitlarda nafas olish. Jismoniy ish paytida nafas olish. Jismoniy ishning boshlanishi bilan muskullarda moddalar almashishi tezlasha boshlaydi. Natijada kislotali mahsulotlar ko’proq hosil bo’lib, qonda to’planadi. Muskul bir muncha tezroq qisqara boshlashi bilan unga keltirilayotgan kislorod hosil bo’layotgan kislotali moddalarni oksidlab ulgura olmay qoladi. Oqibatda bu kislotali moddalar muskullardagi retseptorlarni qitiqlab va bevosita qon orqali gumoral yo’l bilan ta’sir etib, nafas markazini qo’zg’atadi. Natijada nafas tezlashadi. Keyinchalik, o’pka ventilyatsiyasi, minutlik hajmining oshishi, qon aylanishining tezlashuvi tufayli qondagi ortiqcha karbonat angidrid chiqarib yuboriladi va shu vaqtda hosil bo’layotgan kislotali moddalarni keltirayotgan kislorod oksidlab ulgura boshlaydi, ya’ni hosil bo’layotgan kislotali moddalar bilan keltirilayotgan kislorod miqdori o’zaro muvozanatlashadi. Shunga ko’ra nafas bir muncha siyraklashadi. Jismoniy ish ya’ni muskul faoliyatining dastlabki davrida hosil bo’lib, parchalanmay qolgan sut kislota va kislotali boshqa mahsulotlar muskulning faolligi to’xtaganidan keyin parchalanadi. Shu sababli organizm ishdan to’xtagandan keyin ham bir oz vaqt davomida nafasi va yurak ishi tezlashgan bo’ladi. Muskul faol ishlab turgan paytda unda kechayotgan oksidlanish jarayonlarining to’la amalga oshirishda muskul mioglobinining ahamiyati juda katta. Bu pigmentning kislorod biriktirish qobiliyati gemoglobinga qaraganda ancha yuqori bo’lganligi sababli shu modda ko’p bo’ladigan muskullarda –yurak,jag’ muskullari, qushlarning qanot muskullari va boshqalarda bir muncha zahira kislorod to’planadi va muskullarning faol ishiga sarflanadi. Jismoniy ish paytida muskullardagi oksidlanish jarayonlarning yaxshi va to’la amalga oshirishda organizmning chiniqqanligi ham katta ahamiyatga ega. Binobarin, to’g’ri muntazam ravishda me’yori bilan ish bajarib yurgan, ya’ni yaxshi chiniqtirilgan organizmlar ish bajarayotganda faol kapillyarlarning soni darhol oshadi, bu esa organizm muskullarida oksidlanish jarayonlarining yaxshi amalga oshishini ta’minlaydigan omildir. Jismoniy ish bajarayotgan organizm nafasining boshqarilishida bosh miya yarim sharlarining po’stlog’i ham ishtirok etadi. Ilgari ishlab yurgan organizmlarda ish boshlanishi oldidan nafasning tezlashishi ana shundan darak beradigan shartli reflektor aktdir. Organizmni ishga tayyorlash, odatdagi ishlaydigan joyiga olib kelish kabi “shartli ta’sirlarning o’zi ham hayvonda hali ish boshlamasdan oldinroq xuddi ish paytidagidek yurak ishi, nafasning tezlashuviga, o’pka ventilyatsiyasi va minutlik hajmining ortishiga sabab bo’ladi.
balandlikka ko’tarila borilsa, atmosfera bosimi shuncha pasayib boradi. Masalan, 3000metr balandlikda alveola havosidagi kislorodning parchalanish ini 55-56ml. ga tenglashib qoladi, natijada qondagi kislorodning parsial bosimi ham pasayib ketadi. Shunga ko’ra nafas tezlashib o’pka ventilyatsiyasi kuchayadi (giperventilyatsiya). O’pka ventilyatsiyasining kuchayishi, qondan ko’p miqdorda karbonat angidridning chiqarib yuborilishi natijasida qonda karbonat kislota kamayib ketadi. Oqibatda nafas
markazining qo’zg’alishi pasayib, nafas tezligi, chuqurligi va ritmi buziladi. Qonda karbonat kislotaning juda kamayib ketishi qondagi kislota-ishqor muvozanatining ishqoriy tomonga surilishiga, natijada gaz alkolozining kelib chiqishiga olib keladi. 4500-5000metr balandlikda “tog’ kasali”paydo bo’ladi. Bu vaqtda oliy nerv faoliyati buziladi, nafas va qon aylanish sistemalarining ishi izidan chiqa boshlaydi. Charchoqlik, bosh og’rig’i paydo bo’ladi, ko’z xiralashib, quloq og’ir tortadi, o’pkaning tiriklik sig’imi kamayadi. Barometrik bosimi pasaygan sharoitga organizm faol moslashishga harakat qiladi. Jumladan, qon aylanishi tezlashadi, yurakning minutlik hajmi oshadi, qonda eritrotsitlar, demak, gemoglobin ko’payadi, miya va boshqa hayotiy muhim organlarning qon bilan ta’minlanishi kuchayadi. Bu moslanish jarayonlari hayvon toqqa chiqa boshlashi bilan kuzatila borib, ma’lum chegaragacha davom etadi. Hayvon atmosfera bosimi past joyda uzoq yashasa, organizmdagi jarayonlar ana shu past bosim sharoitiga moslashadi (adaptatsiya). Organizmdagi jarayonlar buzilmasligi uchun balandlikka-toqqa asta-sekinlik bilan ko’tarilish maqsadga muvofiqdir. Bunda organizmda moslanish jarayonlari ro’y berib, ulguradi va hayotiy jarayonlarning deyarli buzilmasligi ta’minlanadi. Dengiz sathidan pastga tushilgan sari, atmosfera bosimi ortib boradi. Bunday sharoitda qonda erigan gazlarning miqdori ham ko’payadi. Yuqori atmosfera bosimining organizmga ta’siri havo tarkibidagi turli gazlarning parsial bosimiga bog’liq, jumladan, havo tarkibidagi kislorodning parsial bosimi bir atmosferaga yetsa, nafas ritmi, chuqurligi o’zgara boshlaydi. Ayrim hollarda kislorodning toksik ta’siri tufayli nafas bir muncha tezlashib, o’pka ventilyatsiyasi kuchayadi. Kislorodning parsial bosimi haddan tashqari oshib ketsa, organizmda turli-tuman o’zgarishlar vujudga kelib, hayvonni titroq bosadi va boshqa bir qancha ko’ngilsiz hollar ro’y beradi. Atmosfera bosimining oshishiga yarasha qonda erigan azot gazining miqdori ham ko’payib boradi. Erigan azotning bir qismi yog’ to’qimalariga o’tadi, nerv to’qimasi yog’ga boy bo’lganligi sababli bir qism azot unga ham o’tadi. Chuqurliklarga tushilganda qonda va boshqa to'qimalarda azotning ko’payishi o’z- o’zidan organizmda ko’ngilsiz hodisalarni hech bir keltirib chiqarmaydi, ammo barometrik bosim baland joydan birdaniga yuqoriga ko’tarilish hayot uchun ancha xavflidir. Gap shundaki, yuqoriga ko’tarilgan sari qonda va boshqa to'qimalarda erigan ortiqcha azot asta-sekin gaz holatiga o’tib, to'qimalardan chiqib keta boshlaydi. Yuqoriga birdan tezlik bilan chiqariladigan bo’lsa, organizmda erigan ortiqcha azot ko’plab gaz holatiga o’tib, to’la chiqib ketishiga ulgurmay qoladi va qonda gaz pufakchalari paydo bo’ladi, bular mayda qon tomirlariga tiqilib qolishi mumkin. Azot pufakchalari hayot uchun muhim organlarning (miya, yurak, o’pka va boshqalarning) tomirlariga tiqilib qolsa, bu organlarning qon bilan ta’minlanishi buzilib, hayvon halok bo’lishi mumkin. Bundan tashqari nerv to'qimalaridan chiqishga ulgurolmay qolgan gaz pufakchalari qattiq og’riqqa ham sabab bo’ladi (vodolazlarda kesson kasali). Qayd qilinganlardan ko’rinib turibdiki, chuqur joylarda atmosfera bosimi yuqori bo’lgandan so’ng, yuqoriga asta-sekinlik bilan chiqish maqsadga muvofiqdir.
|