Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

(o’quvchining daftari, daraxtning bargi kabi); 2)kim(lar)ning?, nima(lar)ning?, ba’zan 
qaerning? so’roqlariga javob bo’ladi; 3) -ningqo’shimchasi bilan qo’llanadi 4) gapda 
ikkinch darajali bo’lak vazifasida keladi; tushum kelishigida turlangan ot: 1) haraqatni 
o’ziga olgan shaxs, narsa ma’nosini bildiradi, gapda doim fe’lga bog’lanadi 
(o’quvchini qo’rdim, qitobni o’qidi kabi); 2) k i m (l a r) n i?, nima (l a r)ni? ba’zan qa 
erni? so’roqlariga javob bo’ladi; 3) -ni qo’shimchasi bilani qo’llanadi; 4) gapda 
ikkinch darajali bo’lak vazifasini bajaradi. 
O’quvchilarning bu ikki kelishik qo’shimchasidan nutqda to’g’ri foydalanish va 
ularni to’g’ri yozish haqidagi bilimini taqomillashtirish uchun gapda otning qaysi so’z 
bilan bog’langanini aniqlash, so’roqlar o’rniga gapning mazmuniga mos so’zni 
kelishik bilan turlab qo’yish,
tushirib qoldirilgan kelishik qo’shimchalaridan mosini 
qo’yib qo’chirish, tanlab qo’chirish mashqlaridan, saylanma va eslatish diktantlaridan 
ko’proq foydalaniladi. 
Boshlangich sinflar dasturiga qo’ra o’quvchilarni qaratqich va tushum kelishigida 
otning belgisiz qo’llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi. O’quvchilar jo’nalish 
kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo’nalish kelishigi qo’shimchasining 
yozilishi tushuntiriladi: a) oxiri jarangsiz undosh tovush bilan tugagan so’zlarga 
jo’nalish kelishigi qo’shimchasi -ga qo’shilganda talaffuzda qa eshitilishi, ammo 
aslicha yozilishi sinfga, ovqatga kabi so’zlarni tovush-harf tomonidan tahlil qilish 
biilan tushuntiriladi; b) o’quvchilar «Chindan dars, o’qish, g’ayrat etqazar har 
tilaqqa» gapini o’qib, tilaq so’zining o’zgarishini quzatadilar; gapdagi tilaqqa 
bog’langan so’zni topadilar va shu so’zdan otga so’roq beradilar (etqazar nimaga? 
tilaqqa): bu junalish kelishigining so’rog’i ekanini aytadilar; tilaqqa so’zi so’z 
tarkibiga qo’ra tahlil qilinadi va tilaq — o’zaq, -qa qo’shimimcha ekani aniqlanadi; 
so’ng uni tovush-harf jihatidan tahlil qilinib, o’zaqning oxiri -q undoshi bilan tugagani, 
qo’shimcha ham q undoshi bilan boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli bilan xulosa 
chiqariladi: jo’nalish kelishigi qo’shimchasi oxiri q undoshi bilan tugagan otlarga -qa 
shaklida qo’shiladi. «Baliq_ qarmoqqa ilindi gapidagi qarmoqqa so’zi ustida shunday 
ishlanadi. Xulosani o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning o’zlari chiqaradilar; oxiri q 
undoshi bilan tugagan otlarga junalish qelshshigi qo’shimchasi qa shaklida qo’shiladi. 
O’quvchilar o’rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, kelishik 
qo’shimchasi –da ning -ta bo’lib eshitilsa ham -da shaklida yozilishi tushuntiriladi. 
Ba’zi o’quvchilar o’rin-payt kelishigi o’rniga jo’nalish kelishigi qo’shimchasini 
ishlatib, xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xatoning oldini olish uchun o’quvchilar bilan 
fe’ldan jo’nalish va o’rin-payt kelishigida qo’llangan otga so’roq, berib, so’z 
birikmasini topishni ko’proq mashq qilish va kelishiklarning so’rog’i va ma’nosiga 

---

14 
qarab farqlashga o’rgatiladi. Masalan, bordi (qaerga?) —maktabga, bo’ldi (qaerda?) —
maktabda; oldim (k i m g a?) — uhamga, qo’rdim (k i m d a?) — uhamda. 
O’quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan ham reja asosida 
tanishtirilib, ularga kelishik qo’shmchasining yozilishi tushuntiriladi. 
Kelishiklar haqidagi malaqani shakllantirish ustida ishlashning samaraliligini 
ta’minlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq mashq tanlash, mashq 
materialini asta murakkablashtirib borish bilan o’quvchilarning mustaqqlligini 
oshirish, ikkichidan, imloni grammatik bilimini takomillashtirib borish va 
o’quvchilarning nutqini o’stirish bilan bog’lab o’rgatishdir. Shunday qilib, 
boshlang’ich sinflarda ot yaxlit holda o’rganiladi va uni o’rganish o’quvchilar shu 
so’z turkumining belgilarini, vazifasini o’zlashtirishiga, shuningdeq, ularda kelishik 
qo’shimchalarini to’g’ri yozishko’nikmasini shakllantirish ga qaratiladi. 1-ilova