Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

22 
Xarajatlar darajasi (Xd) asosiy faoliyat xarajatlarini (Afx) sotilgan 
mahsulot hajmi (M) ga nisbati bilan aniqlanadi. 
Xd =Afx : M.100
Ishlab chiqarish xarajatlari darajasini hisoblash uchun ma’lumotlar 2 – 
shakl « Moliyaviy natijalar to’g’risida»gi hisobatdan olinadi. 
Xarajatlar dinamikasi xarajatlar summasi va darajasini utgan va 
bazis davriga nisbatan uzgarishini xarakterlaydi. U mutloq va nisbiy 
farqlarda usish sur’atida kupayish tezligi kabi kursatkichlar bilan 
aniqlanadi. 
Masalan, realizasiya qilingan mahsulotlar iishlab chiqarish tannarxi 
2011 yili 6947 ming summani, 2012 yili 11427 ming sumni tashkil 
qilgan. Xarajatlarning mutloq kupayishi 4480 ming sumni (11427-
6947), usish sur’ati – 164,5% (11427:6947x100) ni, kupayish tezligi – 
64,5% (1645-100)ni, tashkil qilgan ko’rsatkichning kupayishi 69,5 ming 
sumni tashkil qilganligi uning mutloq mohiyatini belgilash uchun ham 
asos bo’ladi. Bizning misolimizda xarajatlarning 1,0 % ga kupayishi 
(yoki kamayishi) utgan yilga nisbatan xarajatlarni 69,5 ming sumga 
uzgarishi mumkin. 
Xarajatlar dinamikasini ifodalovchi kursatkichlar tahlilchilar va 
auditorlarga to’g’ri xulosa chiqarib, tegishli tavsiyalarni ishlab chiqish 
imkonini beradi. Menejerlar uchun xarajatlarni kamaytirish va tejash 
buyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bulib xizmat 
qiladi. 
Xarajatlar dinamikasini urganishda daromadlar umumiy summasini, 

---

23 
sof tushumni va xarajatlarning umumiy miqdori uzgarish su’ratini 
solishtirish zarur. Daromadlar usish sur’atining xarajatlarga nisbatan 
balandligi foyda va rentabellikni ortishini kursatadi, ya’ni bu korxona 
faoliyati samaradorligining oshganligidan dalolat beroadi. 
Xarajatlarning mutloq farqi haqiqatda qilingan xarajatlarni biznes-
reja yoki bazis davri ma’lumotlari bilan solishtirish orqali hisoblanadi. 
Bu kursatkich asosida qilingan xarajatlarning miqdor jihatdan uzgarish 
haqida xulosa qilinadi, masalan, necha summaga butun xarajatlar yoki 
ularning turlari buyicha oshganligi aynan shu yo’l bilan aniqlanadi. 
Xarajatlar uzgarishini aniqroq ifodalash uchun ularning nisbiy