Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

34 
Tannarxni normativ kalkulyasiya qilishda xarajatlar tahlili va 
baholanishi. Tannarxni normativ kalkulyasiya qilishda xarajatlarni 
tahlil qila turib normativ xarajat va daromadni haqiqiy natija bilan 
solishtiriladi. Bu korxona faoliyati samaradorligini oshishi va ularning 
sabablarini aniqlash uchun ishlatiladigan aniqlash maqsudida amalga 
oshiriladi.
Xarajatlarni shakllanish asosini tanlanishiga bog’liq holda normativlar 
quyidagicha farqlanadi: 

asosiy normativ; 

ideal normativ (eng yuksak); 

erishiladigan normativ; 

joriy normativ. 
Asosiy normativ – uzoq muddatda ishlatish uchun urnatilgan 
normativ bo’lib,  bu asosida joriy normativlar ishlab chiqish mumkindir.  
Ideal normativ – bu uskunalarni turib qolishini, yuqotishlar, oddiy 
zararlarni kompensasiyasiz qulay sharoitlarda erishish mumkin bulgan 
normativ. U yana potensial normativ ham deyiladi.
Erishiladigan normativ – bu shunday normativki , agar ishning 
normativ birligi samarali bajarilsa, uskuna va materiallar kerakli joyida 
ishlatilsa, unga erishish mumkin.
Joriy normativ – bu va qisqa vaqt davrida foydalanish uchun 
urnatilgan va joriy sharoitga aloqasi bulgan normativdir. 
Xarajatlarning normativ kursatkichlaridan foydalanib normativ 
tannarx kartochkasi tuziladi va mahsulot borligining normativ tannarxi 

---

35 
haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi.
Xarajatlarni tahlil qilishda mahsulot tannarxining normativ 
kursatkichlari haqiqiy xarajatlar bilan solishtirish uchun asos bulib 
hisoblanadi va ular yordamida yo’l qo’yilgan farqlari va ularning kelib 
chiqish sabablari aniqlanadi. 
Haqiqiy xarajatlar farqi ularning turlari, mahsulot birligi va 
xarajatlar umumiy summasining chetlanishini aniqlanishi buyicha 
hisobga olib boriladi.
Tannarxning normativ kalkulyasiyasi buyicha xarajatlar tahlili 
quyidagi kursatkichlar asosida amalga oshiriladi: norma-soat, ishlab 
chiqarsh hajmi koeffisiyenti, ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish 
koeffisiyenti, ishlab chiqarish quvvati samaradorligi (unumdorligi) 
koeffisiyenti. 
Norma-soat – bu normativ unumdorligi bilan bir soatda bajarilishi 
kerak bulgan ish hajmi, masalan, bir soatda mahsulot ishlab chiqarsh 20 
ta mahsulotni tashkil qilsa, unda 100 dona mahsulotni ishlab chiqarish 
normativi buyicha 5 soat bulishi kerak va ularni ishlab chiqarish uchun 
sarflangan haqiqiy vaqtdan qat’iy nazar shu 5 soatning normativ 
qiymati buyicha baholanadi.