Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

Mahsulot tannarxi - shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan barcha 
bevosita va bilvosita xarajatlarning qiymat ifodasidir. Maxslot (ish, xizmat) tannarxi 
- mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan tabiiy resurslar, xom ashyo, 
materiallar, yokilgi, energiya, asosiy vositalar, Mehnat resurslari, va Boshqa 
xarajatlarning qiymat bahosi. 
Sanoat korxonalarda mahsulot tannarxi xisobi Vazirlar maxkamasining 1999 
yil 5 fevraldagi mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va va sotish 
xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida
NIZOM ga muvofiq amalga oshiriladi. 
Mahsulot tannarxi tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritiladi. Bu xarajatlar 
korxona mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashib mahsulot tannarxini 
shakllantiradi: 

Moddiy xarajatlar; 

Mehnatga xak to’lash xarajatlari; 

Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar; 

Amartizasiya xarajatlari; 

Boshqa xarajatlar. 
Moddiy xarajatlar - ishlab chiqarishning asosiy xarajatlaridan biri bo’lib, 
mahsulot (ish, xizmat) larga qarab jami ishlab chiqarish xarajatlarining 60-80 % 
atrofida bo’lishi mumkin. Moddiy xarajatlar o’z ichiga xom ashyo va materiallarga 

---

7 
qilingan xarajatlarni o’z ichiga oladi. Xom ashyo va materiallarga qilingan xarajatlar 
deyilganda, mahsulot sotib olgandan to korxonaga olib kelgunga kadar barcha 
komission va vositachilik xarajatlar tushuniladi. 
Moddiy xarajatlarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
• 
Texnologik maqsadlar va xo’jalik extiyojlariga sarflanadigan yokilgi va energiya 
xarajatlari; 
• 
Yarim tayyor mahsulotlarni sotib olinishi; 
• 
Mahsulotga tara va upakovka uchun xarajatlar; 
• 
Arzon va tez eskiruvchan inventarlarning eskirishi; 
• 
Tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog’liq soliqlar va ajratmalar; 
• 
Ichki ishlab chiqarish bilan bog’liq brakdan yuqotishlar; 
• 
Ishlab chiqarish jarayonida xizmat qiladigan transport xarajatlari; 
• 
Ishlab chiqarishda ishtirok etadigan boshqa xarajatlar. 
Mehnatga xak to’lash xarajatlari - bu korxonaning asosiy ishlab chiqarish 
jarayonida 
qatnashuvchi 
ishchi 
va 
xodimlar 
mehnat 
xaqlari, 
jumladan 
rag’batlanttiruvchi va kompensasion to’lovlar uchun xarajatlardir. 
Mehnatga xaq to’lash xarajatlari o’z ichiga quyidagilarni oladi: 
• 
Lavozimdagi okladi, tarif stavklaraiga muvofiq anik bajarilgan ishlar uchun 
to’lovlar; 
• 
Ishchilarga ma’lum bir tartibda berilgan mahsulot qiymati; 
• 
Ishlab chiqarish natijalari uchun okladga qo’shimcha mukofot va ustamalar; 
• 
Ishchilarga tekin ko’rsatiladigan kommunal xizmatlar, oziq ovqat, uy- joy xaqini 
to’lash uchun xarajatlar; 
• 
Ishchilarga to’lanadigan boshqa ko’rinishdagi xarajatlar. 
Mahsulot tannarxi shakllanishida ta’sir etuvchi xarajatlardan biri ijtimoiy 
sug’urta fondiga ajratma xisoblanadi. Bu ajratma korxonada shakllanadigan ish xaqi 
fondiga nisbatan xisoblanadi. Korxonada qancha ish xaqi fondi shakllansa, shu 
summaga nisbatan 25 foiz ajratiladi. Bunda 25 % dan 24,8 % i davlat pensiya 
fondiga o’tkaziladi, 

---

8 
0, 
1% i bandlik fondiga, kolgan 0,1 % i kasaba uyushmalari fondiga o’tkaziladi. 
Umuman olganda bu 25 %li ajratma davlatning iqtisodiyotni tartibga solib turishda 
xamda davlat pensiya fondini shakllantirishda foydalaniladi. Ish xaqi fondi 
ishchilarga mehnat xaqi to’lash uchun shakllansada, lekin unga qo’shimcha tarzda 
korxonaning o’zi bu fondga nisbatan ijtimoiy sug’urta fondiga ajratma to’lashga 
majburdir. Shuning uchun amaliyotda korxonalar ishchilarga ish xaqi xisoblashda 
albatta bu ajratmani xam xisobga oladi. 
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi boshqa xarajatlar. Bu 
xarajatlarga korxona mulkini majburiy sug’urta kilish, belgilangan tartibdagi safar 
xarajatlari, kadrlar tayyorlash bo’yicha xarajatlar, aloqa xizmatlari uchun to’lovlar, 
brak tufayli kelib chiqadigan yo’qotishlar, yong’indan saqlash va qo’riqlash 
xarajatlari, ijara xarajatlari va boshqa barcha ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan 
xarajatlar. 
Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona) o’z faoliyati 
natijalaridan ko’prok daromad olishga xarakat qiladi. H,ar qanday korxona nafaqat 
o’zining tovarini ancha yukori baholarda Sotishga, balki mahsulot ishlab chiqarish va 
uni Sotishga kilinadigan sarf- xarajatlarni kamaytirishga xam intiladi. 
Tovarlarni Sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bog’liq bo’lmagan 
tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf- xarajatlari korxonaning 
ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni Sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi 
darajasiga bog’liq. Lekin xar qanday tovarni ishlab chiqarish va Sotish uchun 
ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi. 
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish 
va iste’molchilarga yetkazib berishga kilinadigan barcha sarflar tushuniladi. 
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi 
materillar, yonilgi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital 
amortizasiyasi, ish xaqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar, foiz to’lovlari va boshqa 
xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi 
ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib 

---

9 
қадоқлаш, саралаш, транспортга ортиш, ташиш ва сақлаш харажатлари 
қўшимча муомала харажатлари хисобланади. Муомала харажатларининг бу 
турлари ишлаб чиқариш харажатларига яқин туриб, товар қийматига киради 
ва унинг қийматини оширади. Харажатлар товарлар сотилгандан кейин 
олинган пул тушум суммасидан қопланади.