Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O
‘ z ma’no Ko ‘ chma ma’no qora qalam temir idish oltin uzuk qora sovuq temir intizom oltin kuz So‘z ma’nolarining kengayishi, o‘zgarishi, bir so‘zning kontekstga qarab bir necha ma’no ifodalashi polisemiya deyiladi. Polisemiya ommabop va adabiy uslub uchun vosita bo‘ladi va lug‘atni ham uslubni ham boyitadi. Ishning ko ‘ zini biladi, ko ‘ z ilg ‘ amas, qaro ko ‘ zim, ko ‘ z-ko ‘ z qilmoq, ko ‘ z ostiga olish, ko ‘ zmunchoq, ko ‘ zimning nuri, ko ‘ z boylog ‘ ichlar va boshqa iboralarda ko ‘ z so`zi turli ma’noda qo‘llangan. Qo`l, til, yurak, ona, bosh kabi so‘zlar ham ko‘p ma’nolarni ifodalashi mumkin. Ma’nosi ko‘chgan so‘z ikkinchi bir so‘z bilan yaxlit qo‘llansa, har ikkisining o‘rniga bir so‘z (sinonim) qo‘yish mumkin. Masalan: ovi yurgan - omadli; dili pora - xafa. So‘z ma’nosi ma’lum xususiyatlarga ko‘ra ko‘chadi. Lug‘aviy ma’noning asosiy taraqqiyot yo‘llari (ko‘chish usullari) quyidagicha: metafora, metonimiya, sinekdoxa, funksiyadoshlik (vazifadoshlik), kinoya. Metafora (grekcha «ko‘chirish»)- bir predmet nomining boshqa predmet nomiga ular o‘rtasidagi ma’lum o‘xshashlik asosida ko‘chishidir. Metafora - «o‘xshashlik» asosidagi ma’no ko‘chishi: oltin kuz, kumush choyshab, fan cho ‘ qqilari, litsey qaldirg ‘ ochlari. Po ‘ lat qilichingni ko ‘ rganman o`tda. Quyoshning oltin qalami nur taratar edi. Metaforalarga juda yaqin bir vosita- o‘xshatishlar bo‘lib, ular yordamida shaxs-pradmetlar bir-biriga o‘xshatiladi, qiyos qilinadi. Unda -dek, -day, go ‘ yo, yanglig ‘ , singari, xuddi (va b.) kabi shakl va so`zlardan ham foydalaniladi: Bahor kelinchakdek yasanib keldi. Ulug ‘ bek - misoli oftob. Adashgan it kabi Furqat Qayon borgum bilolmasman. G ‘ oz singari qo ‘ nar ko ‘ llarda. Metonimiya grekcha «qayta nomlash» demakdir. Narsa va hodisalar o‘rtasida makon va zamondagi o‘zaro aloqadorlik asosida biri nomining ikkinchisiga 115 ko‘chishi metonimiya hisoblanadi. Metonimiya - «aloqadorlik» asosidagi ma’no ko‘chishidir: Qishloq chetida samovar ochildi (samovar-choyxona); Osmonga tikildi million juft ko ‘ zlar (ko ‘ z-odam); Fuzuliyni oldim qo ‘ limga (Fuzuliyni- kitobini). Osmonga tikilar million juft ko`zlar.. . (U) Osmon fonarini ham yoqdi shu onda. Zal oyoqqa turdi. Auditoriya sukutda. Sinekdoxa grekcha «birgalikda angash» so‘zidan olingan bo‘lib, bo‘lak orqali butunni yoki butun orqali bo‘lakni ifodalashni bildiradi. Sinekdoxa - butunning nomi bilan qismini, qismning nomi bilan butunni atash. Masalan: Besh qo ‘ l barobar emas (qo‘l «- «barmoq»); O ‘ n qo ‘ li hunar (qo ‘ l – » barmoq») . Besh qo ‘ lini og ‘ ziga tiqdi (qo‘l - «barmoq); Shu bitta tuyoq bilan olti bolani boqdim (tuyoq- «sigir»); Tirnoqqa zor o‘tdi (tirnoq-»farzand»). Besh qo ‘ l barobar emas. Dunyoda o ‘ zimizdan keyin qoldiradigan tuyog ‘ imiz … faqat shul Otabekdir, deb yozdi Yusufbek Hoji. Vazifadoshlik (funksiyadoshlik ) - vazifa asosida ma’no ko‘chishi. Narsa va hodisalar o`rtasidagi vazifaviy bir xillik asosida birining nomi orqali ikkinchisining ifodalanishi vazifadoshlik asosidagi ma’no ko‘chishi deyiladi: o ‘ q kotib, pero, qalam, qanot, chiroq so‘zlarida ham vazifaga ko‘ra ma`no ko‘chishi ro‘y bergan. Kinoya - qochiriq, kesatiq ma’nolarida aytilgan o‘zgalar «gapi», «so‘zi». Kinoya bilan aytilgan so‘z qo‘shtirnoqqa olinadi. Kinoya bilan aytilgan so‘z teskari ma’noda tushuniladi: Muxtor «a’lochi» o ‘ quvchi (ikkichi). « Matematik » sinfdoshimning bir nozi algebrani « Suv qilib ichmoqqa » yo`lladi. Bizni « homiy » lardan himoya qilg`il, degan sharq xalqida piching - duo bor. Xo`sh janobi oliylari, qaysi sho`rlik xalq Sizning « himoyangiz » ga qolmish intizor. Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|