Alisher navoiy nomidagi
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I bob. Gap bo„laklarini o„qitishning mazmuni
|
7
1.1 Gap bo„laklarini o„qitishning nazariy asoslari Mustaqil fikrli, ma‘naviy yetuk shaxsni tarbiyalashda ona tili ta‘limining o‗rni beqiyos. Ma‘lumki, ona tili ta‘limining bosh maqsadi o‗quvchilarda og‗zaki va yozma nutq ko‗nikmasini, to‗g‗ri va ifodali fikrlash malakasini tarkib toptirish, ularni imlo va uslubiy jihatdan savodxon qilishdan iborat. ―Umumiy o‗rta ta‘lim maktablari ona tili konsepsiyasi‖da ham fanni o‗qitishdan ko‗zlangan asosiy maqsad: ―o‗quvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, fikrini og‗zaki va yozma shakllarda to‗g‗ri, ravon ifodalash ko‗nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishdan iboratdir‖, - deya qayd qilinadi. Bu xususida Ayub G‗ulomov shunday deydi: ―O‗quvchi va talabalarni ona tili darslarida mustaqil, ijodiy fikrlashga o‗rgatish, ular ongida ma‘naviy-ma‘rifiy inqilob qilishga intilish lozim‖
3 . U, shuningdek, ―Zotan, Chinakam mustaqil, ijodiy tafakkurni grammatikasiz, faqat so‗z yoki iboralarni yodlatish, matn o‗qitish orqaligina shakllantirishning aslo imkoni yo‗qligini‖ 4 ta‘kidlab o‗tadi. Zero, o‗zbek xalq maqollarida aytilganidek, uy mustahkamligi uning poydevoriga bog‗liq. Bizning ravon nutqimiz esa sintaksis birligi bo‗lgan gaplardan tuziladi. Sintaksisda asosiy mazmun va mohiyat gapga qaratiladi. Gapni tashkil etuvchi bo‗laklar esa gap bo‗laklaridir. Umuman olganda, o‗zbek tili fani bo‗yicha nashr qilingan ko‗pgina ilmiy adabiyotlarda gap bo‗laklari mavzusi bo‗yicha ma‘lumotlar keltirilgan. Maktab darsliklarida gap bo‗laklarilarni o‗rganishda nimalarga e‘tibor berish kerak? Bu haqida olimlarimizning fikrlari, ilmiy qarashlari jamlangan kitoblarini o‗qishimiz maqsadga muvofiqdir. Chunki har bir o‗rgatilayotgan bilim ma‘lum bir adabiyotlarga tayangan holda olib borilishi yaxshi samara beradi. Ya‘ni, fan taraqqiy etib borar ekan, fanda yangi-yangi qarashlarni kuzatamiz, ilmiy tadqiqotlarga tayanib ish ko‗ramiz.
3 G‗ulomov A. va boshqalar. Ona tili o‗qitish metodikasi. –T.: Fan va texnologiya, 2002. B-4 4 Shu kitob, B-5. 8
Tilshunoslik tarixida ma‘lumki, gap bo‗laklari bo‗yicha ko‗pgina tadqiqotlar olib borilgan. Ayniqsa, bosh bo‗laklarning o‗rganilishida tilshunos olimlarimizdan G‗.Abdurahmonov, A.Hojiyev, B.O‗rinboyev, N.Mahmudov, A.Nurmonovlarning nomlarini faxr bilan tilga olsak arziydi. Quyida gapning bosh bo‗laklari haqida fikrlari bilan tanishamiz. Ularning o‗xshash va farqli jihatlariga guvoh bo‗lamiz. Til tizimida rivojlanish bo‗lar ekan, o‗zgarishlar ham davom etaveradi. Umuman olganda, gap bo‗laklari mavzusi yuzasidan ko‗plab olimlarimiz ish olib borishganini ilmiy adabiyotlarni o‗rganganimizda, ilmiy jurnallarni o‗qishimizda ko‗rishimiz mumkin.
Ulardan
G‗.Abdurahmonov, X.Abdurahmonov, Sh.Iskandarova, T.Yusupova hamda H.Ne‘matov kabi olimlarning ishlarini 5 , shuningdek, ko‗pgina turli yillarda nashr qilingan ―Hozirgi o‗zbek adabiy tili‖ kitoblarini misol keltirish mumkin. Shuningdek, Ona tilidagi yangi ma‘lumotlarni ommaga tatbiq etuvchi ―O‗zbek tili va adabiyoti‖ jurnalining turli yildagi turli sonlaridagi ilmiy maqolalarni keltirish mumkin. Masalan, M.Ochilova, M.Qurbonova, H.Shokirovalarning ilmiy maqolalari shular jumlasidandir 6 . Shuningdek, M.Mirtojiyevning ―Gap bo‗laklarida semantik- sintaksis nomutanosiblik‖ nomli monografiyasida ham gap bo‗laklari va ularning gap tarkibidagi qo‗llanishi xususida atroflicha to‗xtalib o‗tilgan 7 .
Dunyo fani rivojlanish bosqichida davom etar ekan, fan sohasida yangi- yangi ma‘lumotlar ko‗plab uchrab turadi va shu yangiliklar asosida darslarni tashkil etamiz. Hozirda o‗tiladigan darslar yangi pedagogik texnologiyalar asosida olib borilmoqda. Bu, albatta, o‗quvchiga yangi ma‘lumotni tez va oson yetkazishi
5 Qodirov M., Ne‘matov H., Abduraimova M., Sayfullayeva R. Ona tili.8-sinflar uchun darslik. – T.:Cho‗lpon, 2010. Абдураҳмонов Ғ. Қўшма гап синтаксиси асослари. – Т, 1960. Абдураҳмонов Х. Ўзбек халқ оғзаки ижоди асарларининг синтактик хусусиятлари бўйича кузатишлар. – Т,1971.
Iskandarova Sh. ―Qilmoq‖ fe‘lining maqollardagi semantikasi. O‗zbek tili va adabiyati jurnali. – T, 2007, 4-son, 71-b.
Yusupova T. Gapning bosh bo‗laklarini o‗rganish jarayonida o‗quvchilar nutqini o‗stirishning lingvometodik asoslari. Dissertatsiya. – T, 2005. 6 Ochilova M. ―Kesim‖ terminining definisiyasi. O‗zbek tili va adabiyoti jurnali. – T, 2003, 3-son, 36-b. Qurbonova M., Shokirova H. Kesimlik shaklidagi shaxs-son aktanti va uning agens valentligiga munosabati. – T, 2008, 3-son, 36-b. 7 Mirtojiyev M. Gap bo‗laklarida semantik-sintaksis nomutonosiblik. – T.: Universitet, 2008. 9
mumkin. Va dars jarayonida vaqtdan unumli foydalanish ham ko‗zda tutilgan. Chunki ma‘lum innovatsion pedagogik texnologiyalaridan foydalanib olib boriladigan dars sifatli va oson tushuniladi. Bunda o‗quvchi bir paytning o‗zida ham eshitib, ham ko‗rib bilimni qabul qiladi. Aslida, jahon andozalariga asoslangan dars usuli ham shudir. O‗quvchiga tushuntiriladigan mavzu, albatta, nazariy jihatdan isbotlangan bo‗lmog‗i lozim. Agarda biror ilmiy adabiyotga asoslanmasdan, biror mavzu yuzasidan ma‘lumot berilsa, mavzuda xatoliklar paydo bo‗ladi, mashqlarni bajarishda ketma-ket xatoliklarga yo‗l qo‗yiladi. Aslida gap bo‗laklari nima? ―Gap tarkibida ma‘lum bir so‗roqqa javob bo‗lib, ma‘lum bir sintaktik vazifada keluvchi so‗z yoki so‗z birikmalari gap bo‗laklaridir‖ 8. Masalan, gap tarkibida bosh va ikkinchi darajali bo‗laklarning ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligini nazarda tutsak, gapga tegishli yangi nazariy qoidalar ham kelib chiqadi. Shunday ekan, avvalo, gap bo‗laklari haqida to‗liq ma‘lumotga ega bo‗lish, va ular tahlili bilan to‗liq tanishib chiqish keyingi bilimlarni olishda o‗quvchi uchun ahamiyatlidir. Ona tili darslarida gap bo‗laklari xususida gapirilganda O‗zbek tili grammatikasiga oid kitobidagi fikrlarga asoslanib darslarni tashkil qilish ham ma‘lumotlarning yanada to‗liq bo‗lishini ta‘minlaydi. Avvalo, gap bo‗laklari haqidagi ta‘riflarga to‗xtalsak. ―Gap tarkibida ma‘lum so‗roqqa javob bo‗luvchi so‗z yoki so‗zlar birikmasiga gap bo‗lagi deyiladi‖ 9 . Nurmonov esa gap bo‗laklarining ―tobe bog‗lanishi‖ga alohida urg‗u beradi: ―Gap tarkibida tobe bog‗lanib, ma‘lum so‗roqqa javob bo‗luvchi so‗z yoki so‗zlar birikmasiga gap bo‗lagi deyiladi‖ 10 . A.G‗ulomov va M.Asqarovalar esa ―gapning bo‗laklari ma‘lum grammatik munosabat bilan xosil bo‗lgan butunlikning bo‗laklaridir‖ 11 , deya qisqa ta‘rif berib o‗tishgan. Demak, ―Tobe aloqa tarkibida muayyan sintaktik vaziyatda keluvchi eng kichik sintaktik shakl
8 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Т, 2002. 29-b. 9 Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov V., Jo‗raboyeva Z. Ona tili. 5-sinflar uchun darslik. – T.: Ma‘naviyat, 2015. 38-b. 10 Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh.. Hozirgi o‗zbek adabiy tili. Akademik litsey 3-kurs talabalari uchun darslik. – T.: Ilmi ziyo, 2015. 430-b. 11 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ўқитувчи, 1987. 76-б. 10
gap bo‗lagi sanaladi‖ 12 . Gap bo‗laklarining aniqlashda, asosan, ularning so‗z turkumligi nisbiy me‘zon qilib olingan. Ammo gap bo‗laklarining belgilashda asosiy xususiyat ular orasidagi sintaktik aloqadir. So‗zlarga so‗roq berish, ularning qaysi turkumga mansubligi gap ichida joylashish tartibi, qanday qo‗shimchalar olishi tom ma‘noda gap bo‗laklarining turlarini belgilashda asos bo‗la olmaydi. Tobe aloqaga kirishayotgan so‗z shakllar juftligida tobe qism hokim qism talab etgan vaziyatda keladi. Ko‗rinadiki, tobe qismning vaziyati aniq, hokim qismning vaziyati noaniq bo‗ladi. Uning qaysi vaziyatda kelayotganligi nutq zanjirining keyingi halqasida aniqlanadi. Gap bo‗lagi ham til birligi sifatida shakl va mazmun qarama-qarshiligi birligidan tashkil topgan murakkab qurilmadir. Ana shunday murakkab qurilmaning, ya‘ni sintaksisning, gap bo‗laklarining o‗rganilishi ham ancha qiyinchiliklarni talab qiladi. Gap bo‗laklari murakkab shakliy va mazmuniy tuzilishga ega ekanligini profеssor A.Nurmonov alohida ta‘kidlagan holda: ―Har qanday gap bo‗lagi shakliy jihatdan moddiy asos (morfologik shakl) va sintaktik vaziyat (sintaktik shakl) qarama-qarshiligi va birligidan iborat‖, -dеydi. 13
Gapning bo‗laklari gapni tashkil qilishdagi, uning strukturasidagi rollariga qarab
G‗.Abdurahmonov, A.Hojiyev, B.O‗rinboyev, N.Mahmudov, A.Nurmonovlar ikkiga bo‗ladilar: -bosh bo‗laklar; -ikkinchi darajali bo‗laklar. O‗zbek tili sintaktik tuzilishi tarkibidagi barcha sintaktik shakllar gap bo‗laklari tarkibiga kiritilmaydi. An‘anaviy tilshunoslikda sintaktik shaklning aloqaga kirishi haqida turli–tuman fikrlar mavjud: 14
1. Gap bo‗laklari sintaksisi dunyoga kеlgandan buyon gap bo‗laklariga ajratish masalasida tilshunoslar bir umumiy fikrga kеlgan emas. Buning bosh
12 Mahmudov N., Nurmonov A. O‗zbеk tilining nazariy grammatikasi. – T.: O‗qituvchi, 1995. 59-b. 13 Mahmudov N., Nurmonov A. O‗zbеk tilining nazariy grammatikasi. – T.: O‗qituvchi, 1995. 60-b. 14
11
sababi butunni bo‗laklarga ajratish tamoyilining ko‗pchilikka ma‘qul kеlmaganligi, bo‗lish tamoyilining buzilganligidir.
2. Gap bo‗laklari sintaksisi sohasida gapni bo‗laklarga ajratish va ularning darajalanishida ham bahslar mavjud. Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy tuzilish jihatdan uning zidiyatini hisobga olgan holda quyidagi sintaktik shakllarga bo‗lib o‗rganib kеlmoqdalar: 15
1) sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar. Buni ―gap bo‗laklari‖ atamasi bilan ataydilar. Bular ega, kesim, to‗ldiruvchi, aniqlovchi, hol sanaladi. 2) sintaktik aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar. Buni ayrim tilshunoslar ikki cho‗qqili nazariyaga asoslangan holda gap tarkibida ikki cho‗qqi – ega va kesim bosh bo‗laklar, bosh bo‗laklarga tobe bog‗lanib, ularning ma‘nosini izohlab kelgan bo‗laklarni ikkinchi darajali bo‗laklar, har ikki guruhga kirmaydigan sintaktik birlik – undalma, kirish, kiritmalarni bo‗lsa ―uchinchi darajali bo‗laklar‖ 16
nomi bilan yuritadilar.
3. Bosh bo‗laklarga qaysi tamoyil asosida qanday bo‗laklarning kiritilishi ham muammoli. Attributiv mantiqqa asoslangan tilshunoslikning gapning ikki cho‗qqilik tamoyiliga amal qilgan, bosh bo‗laklarni ikkiga bo‗lgan holda ular orasida egaga mavqe beriladi. Gapning sodda va qo‗shmaligini aniqlashda egaga tayaniladi. 17 Tilshunos R.Sayfullayeva ta‘kidlaganidek, ―bosh bo‗lakllarga bunday yondashish mantiqiy subyekt predikat munosabatini grammatik ega-kesim munosabati bilan qorishtirib yuborishga olib keladi‖ 18 . Munosabat mantig‗iga tayanib, tillarning grammatik xususiyatlarini e‘tiborga olgan tilshunoslar faqat kеsimni eng muhim, konstruktiv bo‗lak – bosh bo‗lak hisoblaydilar.
4. Gap bo‗laklarini ikki guruhga-bosh va ikkinchi darajali bo‗laklarga ajratib o‗rgangan tilshunoslar ham ikkinchi darajali bo‗lak – to‗ldiruvchi, aniqlovchi,
15 Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Самарқанд, 2006. 57-60-б. 16 Sayfullayev R. Hozirgi o‗zbek tilida gap bo‗laklarining semantikasi va grammatikasi- T., 2000. 17 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ўᴋитувчи, 1987. 23-б. 18 Sayfullayeva R. Hozirgi o‗zbek tilida qo‗shma gaplarning formal-funksional talqini: monografiya. – T.: Fan, 1994. 40-b. 12
hollarni o‗rganish jarayonida bu bo‗laklarning gap tuzilishida ishtirok etishi bir xil emasligini angladilar. Natijada ularni gap bo‗laklari va gap bo‗lagining bo‗laklariga ajratdilar. Shuning o‗ziyoq gap bo‗laklarini ikki darajali bo‗laklarga ajratishning yеtarli asosga ega emasligini ko‗rsatdi. Bu bo‗laklar gapning tuzilishidagi ishtirokiga ko‗ra bir nеcha darajaga bo‗linishi mumkin ekanligini tasdiqladi. Ular bir nеcha darajalarga bo‗linishi mumkin.
5. Gap bo‗laklariga ajratishning tamoyilini ham qayta ko‗rib chiqish va uni butunni bo‗laklarga ajratishni eng qulay tamoyili bilan almashtirish lozimligini ko‗rsatadi. ―Ana shunday tamoyil shakl va mazmun munosabat tamoyilidir‖, - dеydi B.O‗rinboеv. Bu tamoyilga muvofiq har qanday mazmun muayyan shakl orqali o‗z ifodasini topadi: shaklsiz mazmun, mazmunsiz shakl mavjud emas. Shunday ekan, gapning tarkibidagi kirish va kiritmalar ham muayyan mazmuniy munosabatning uzvlari sanaladi. Ular ma‘lum mazmuniy munosabatni ifodalar ekan, u muayyan tashqi ifodasiga ham ega bo‗ladi. Shuning uchun ularni grammatik aloqadan tashqaridagi bo‗laklar sifatida qarash mantiqqa xilof. Kеltirilgan fikr-mulohazalar shuni ko‗rsatadiki, o‗zbеk tilshunosligida hali o‗rganilishi lozim bo‗lgan masalalar yеtarli. O‗zbek tilshunosligidagi mavjud sintaktik nazariyalarda bosh bo‗laklarning gapdagi maqomi aynan bir xil emas: 1. Gapda ega absolyut hokim, kesim ham unga tobe; 2. Ega va kesim o‗rtasida muayyan teng huquqlilik mavjud; 3. Gapni gap qilib shakllantiruvchi asos – markaz kesimdir Bosh va ikkinchi darajali bo‗laklarni ajratishdagi farqlilik turli yo‗nalishlarda predikativ asosni har xil tushunish bilan bog‗liq. Bu esa gapning ikki cho‗qqili va bir cho‗qqili nazariyalarining vujudga kelishiga sabab bo‗ldi. So‗nggi davrlarda bu ikkisi bir-biriga qarshi qo‗yildi va, natijada, gapning mazmuniy-qurilish markazi kesim deb qaraldi. Gapning qolgan barcha bo‗laklari kesimga bo‗lgan munosabatiga qarab belgilanadi. Bosh bo‗laklar haqidagi sintaktik nazariyalar ta‘sirida ularga berilgan ta‘riflar bir qanchani tashkil qiladi. A.G‗ulomov hamda bir qator tilshunos olimlar
13
ta‘biri bilan aytganda, ikki sostavli gaplardagi har bir sostavning grammatik hokim so‗zlari –bo‗laklari birlikda gapning bosh bo‗laklarining tashkil qiladi. Bu bo‗laklar – so‗zlar ega bilan kesimdir 19 . Gapda eganing umumiy belgisini bildirgan bo‗lak kesim deyiladi. 20 Demak, gap bo‗laklari gapda egallaganligi mavqeiga qarab ikki turga ajratiladi. Bosh bo‗laklardan biri bu - kesimdir. 8-sinf Ona tili darsligida kesimga quyidagicha ta‘rif beriladi: Kesim gapning markazi bo‗lib, tasdiq -inkor, zamon, mayl, shaxs-son ma‘nolarini ifodalab keladi, hukmni ifodalaydi va gapning boshqa bo‗laklarining o‗z atrofida birlashtiradi. Kesim nima Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|