Alisher navoiy nomidagi
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2. Ta‟lim bosqichlarida gap bo„laklarini o„qitishning huquqiy-me‟yoriy
|
38 Mahmudov N. Funksional va nofunksional to‗ldiruvchilar haqida // O‗zbek tili va adabiyoti, 2002. 39 O‗zbek tili grammatikasi. II tom, sintaksis. – T.: Fan, 1976. 18
asoslari Ma‘lumki, davlat mustaqilligining belgilaridan biri – uning davlat tiliga ega ekanligidir. Zero, mustaqillik tildan boshlanadi. Muhtaram birinchi prezidentimiz I.Karimov ta‘biri bilan aytganda, ―o‗zlikni anglash milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‗rtasidagi ruhiy-ma‘naviy bog‗liqlik til orqali namoyon bo‗ladi. Ja‘miki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir‖ 40 . 1989-yilning 21-oktabrda O‗zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi milliy mustaqillik uchun kurashning qizg‗in pallalariga to‗g‗ri kelib, ushbu hodisa milliy mustaqillikning ma‘naviy poydevoriga asos bo‗lib xizmat qildi. Mustaqillik o‗zbеk tilini ozod va erkin rivojlanishning shoh ko‗chasiga olib chiqdi. ―Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinishi munosabati bilan ona tilimizni boyitish va soflantirish niyatida qizg‗in islohot jarayoni boshlanib ketdi‖ 41 . Buning isboti o‗laroq ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ hamda ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi qonunlarning yaratilishi bo‗ldi. ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ hamda ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi qonunning qabul qilinishi ona tili hamda uni o‗qitishni yuqori pog‗onaga olib chiqib,ushbu qonunlariga muvofiq, ―umumta‘lim fanlarini o‗qitishning uzluksizligi va izchilligini ta‘minlash, zamonaviy metodologiyasini yaratish, umumiy o‗rta va o‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi davlat ta‘lim standartlarini kompetensiyaviy yondashuv asosida takomillashtirish, o‗quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishni tashkil etish‖ 42 maqsadida davlat ta‘lim standarti joriy etildi.
Bugungi kunda har bir o‗qituvchi Davlat ta‘lim standarti talablarini bilishi va ularni bajarish uchun yetarli malakaga ega bo‗lishi shart. Shundan kelib chiqib,
40 Karimov I. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma‘naviyat, 2016. 83-b. 41 Jumaxo‗jayev N. Istiqlol va ona tilimiz. – T.: Sharq,1995. 7-b.
42
230 ning
davlat ta‘lim standartlarini tasdiqlash to‗g‗risida. 2017-yil, 10-aprel. 19
avvalo, ―standart‖ atamasining ma‘nosi, uning qo‗llanish sohalari, ―ta‘lim standarti‖ tushunchasi, uning umumiylik va xususiylik jihatlariga izoh berib o‗tsak. Standart bu muayyan soha bo‗yicha asos qilib olingan namuna, andoza, etalon yoki namunaga mos me‘yorlar, qoidalar, talablar majmuidir. ―Ta‘lim standarti‖ esa aynan ta‘lim sohasiga bog‗liq muayyan fan, kasbiy soha bo‗yicha beriladigan ta‘lim darajalari, me‘yorlarini belgilab beruvchi rasmiy me‘yoriy hujjat bo‗lib, u davlat buyurtmasi asosida qabul qilingani uchun ―Davlat ta‘lim standarti‖ deb nomlanadi. Davlat ta‘lim standarti har bir fan, soha bo‗yicha qabul qilingan davlat tomonidan kafolatlangan pirovard natijalarni qayd etuvchi me‘yoriy hujjat bo‗lib, u o‗quvchilarning umumta‘lim fanlari bo‗yicha tayyorgarlik darajasini, ta‘lim muassasalari bitiruvchilariga nisbatan qo‗yiladigan malaka talablarini, o‗quv yuklamasining hajmini, ta‘lim muassasalari faoliyatini va kadrlar tayyorlash sifatini baholash tartibi, mexanizmini belgilaydi 43 . ―Davlat ta‘lim standarti o‗z mohiyatiga ko‗ra o‗quv dasturlari, darsliklar, qo‗llanmalar, nizomlar va boshqa me‘yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo‗lib xizmat qiladi‖ 44 .
Bugungi rivojlangan texnologiyalar asri va shiddatli zamon taraqqiyoti bevosita ta‘lim sohasi va shu bilan bir qatorda ta‘limning asosiy ish quroli bo‗lgan dasrliklarning ham zamon talabi darajasida bo‗lishini taqozo qiladi. Shu tufayli O‗zbekistonda ham ushbu masala kun tartibida asosiy o‗rinni egallagan. Ayniqsa, rivojlangan davlatlar tajribasi asosida darsliklar yaratish, ularni milliy ruh bilan hamohanglikda shakllantirish eng dolzarb masalalardan biridir. Shuningdek, bolalikda o‗qilgan asarlarning ta‘siri insonga butun umri davomida hamrohlik qiladi, bolaning sof, qog‗oz kabi qalbi va shuuriga nima zarhallansa, u shuni tashnalik bilan o‗zlashtiradi. Shunday ekan, bugungi ona tili darsliklari qay ahvoli qay darajada? Darsliklar yaratish mas‘uliyatli va murakkab ishligini hisobga olsak, uzluksiz ta‘lim tizimi uchun tayyorlangan darsliklar bir-birini takrorlamasligi, aksincha, mazmunan to‗ldirishi, o‗quvchi bilimini bosqichma-bosqich yuksaltirishga xizmat
43 Davlat ta‘lim standarti haqida. Til va adabiyot ta‘limi. 2017-yil, 7-son, 8-b. 44 Umumiy O‗rtа tа‘limning Dаvlаt tа‘lim stаndаrti vа o‗quv dаsturi. Тоshkеnt, Shаrq, 1999, 1-mахsus sоn, 6-b. 20
qilishi kerak. Umumiy o‗rta ta‘lim maktablari uchun ona tili fanidan birinchi marta davlat ta‘lim standarti yaratildi 45 . Unga muvofiq ravishda darsliklar quyidagi talablarga javob berishi lozim topildi: – Davlat ta‘lim standarti talablariga javob berishi; – dastur asosida yaratilishi; – yo‗riqnoma (konsepsiya)ga muvofiq bo‗lishi; – ta‘lim bosqichlari orasidagi uzviylik va uzluksizlikka javob bera olishi; – darsliklar hajm jihatidan katta bo‗lmasligi; – tili sodda, ravon, tushunarli bo‗lishi; – misol va mashqlar uchun tanlangan asarlar (parchalar) o‗quvchining yoshiga mos bo‗lishi; – misol va mashqlar uchun tanlangan asarlarning rang-barang uslublarga mansub bo‗lishi; uning turi va janriga ham e‘tibor berish; eng sara va yuksak badiiyat talablariga javob beradigan badiiy asarlardan olinadigan misollarning salmog‗i til darsliklarida hamma vaqt juda baland bo‗lishi; – bayon etilgan fikrlarni umumlashtirib, matnlarni tanlashning quyidagi tamoyillariga diqqatni qaratish lozim, deb hisoblaymiz: – o‗rganish, tahlil qilish uchun tanlangan mashq va misollar, matnlar o‗quvchilarning tanlaydigan kasblari bilan bog‗liqligi; qiziqishlariga mos kelishiga e‘tibor berish; – matn mazmuni, unda ko‗tarilgan muammolar o‗quvchiga tushunarli bo‗lishi, uning yoshiga mos bo‗lishi; – ta‘limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‗lgan matnlarni tanlash; – tanlanadigan matn til jihatidan tushunarli bo‗lishi yoki o‗quvchida tushunish bilan bog‗liq ko‗plab qiyinchiliklar tug‗dirmasligi; – asar tilining hozirgi adabiy til me‘yorlariga yaqin bo‗lishiga e‘tibor berish;
45 Umumiy o‗rtа tа‘limning DТS vа o‗quv dаsturi. Та‘lim tаrаqqiyoti ахbоrоtnоmаsi.T.: Shаrq, 1999, 1-mахsus sоn. 21
– tanlangan matn badiiy jihatdan yuksak bo‗lmog‗i, o‗quvchiga estetik ta‘sir ko‗rsata oladigan, uning badiiy didini tarbiyalashga, ma‘naviy yuksaltirishga xizmat qiladigan bo‗lishi; – mavzu va janrlari xilma-xil, uslubi rang-barang matnlarni tanlashga e‘tibor berish;
– hajm jihatidan juda katta bo‗lmagan asarlarni mo‗ljallash. 46
Darsliklarning yangi avlodi o‗z tarkibida o‗quv predmetining mazmuni hamda o‗quvchilar bilish faoliyatining ko‗rinishlarini mujassam tarzda ifodalashi zarur. Faqatgina ko‗p tarmoqli fanlargina o‗quvchi shaxsining rivojlanish jarayonini ta‘minlay oladi. Masalan, ona tili darsliklaridagi matnlar bir tomondan shaxsning til boylgini muntazam oshirishga, ikkinchi tomondan, uning moddiy borliq, tabiat, jamiyat haqidagi tasavvurlarini kengaytirishga qaratiladi. Shuningdek, darsliklarning yangi avlodi tarkibiga kiritiladigan mashq va matnlar multimedium yondashuv asosida tanlanib, o‗zida yangidan-yangi axborotlarni joylashtirishni talab etadi. Bunda darsliklarning yangi avlodi mavjud modellarni inventarizatsiyalash xulosalari hamda tasnif qilish natijalariga tayanadi. Uzluksiz ona tili fani uchun darsliklar yaratish muammosining muhim masalalari sifatida quyidagilarni ko‗rsatish mumkin: 1. Darsliklarning, shuningdek, o‗quv qo‗llanmalarining yangi avlodida o‗quv fani asoslarining mazmuni, ya‘ni o‗quv modeli bilan ta‘lim oluvchilar bilish faoliyati ko‗rinisharini uyg‗un holda ifodalash. 2. Ko‗p tarmoqli o‗quv materialini taqdim etish. 3. Multimedium yondashuvga asoslanish. 4. Darsliklarda (o‗quv qo‗llanmalarida), informatsion (axborot) banklarini taqdim etish.
5. Darslik va o‗quv qo‗llanmalarida o‗quv materiallarini texnik va texnologik talablar asosida ifodalash. 6. Darslik va o‗quv qo‗llanmalarining ta‘lim oluvchi bilan bevosita muloqotga kirishishini ta‘minlash.
46 To‗xliyev B., Oxunjonova O., Jumashev D. Ozbek tili o‗qitish metodikasi. – T, 2011. 85-86-b. 22
7. Ta‘lim jarayoniga darsliklar, o‗quv qo‗llanmalar, metodik vositalar, o‗quv lug‗atlari va videofilmlar bilan kompleks ta‘minlashga erishish. 8. Darslik, o‗quv qo‗llanmalar mazmunini milliy istiqlol g‗oyasining tushuncha va tamoyillari bilan boyitish. Uzluksiz ona tili ta‘limi shu fanga oid davlat ta‘lim standarti, turli darajadagi o‗quv dasturlarining izchilligi asosida ta‘minlanadi va quyidagi bosqichlarni o‗z ichiga qamrab oladi: 1) Maktabgacha ta‘lim muassasalari va oilada bolalar nutqini o‗stirish jarayoni. 2) Umumiy o‗rta ta‘lim maktablarida adabiyot ta‘limi jarayoni. 3) Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida adabiyot ta‘limi jarayoni. Ushbu bosqichlarga yondoshgan holda yaratilgan ona tili darsliklari va biz yuqorida fikr yuritayotgan soha ―gap bo‗laklari‖ mavzusining ushbu darsliklarida yoritilish darajasiga to‗xtalib o‗tsak, 2–4-sinflar o‗quv dasturida avval talaffuz qilish, o‗qish, yozish, so‗ngra lug‗at, nutq namunalari, tinglab tushunish, so‗zlash, o‗qish, yozish bo‗yicha o‗quvchilarda og‗zaki va yozma nutqni shakllantirish ko‗zda tutilgan. Gap bo‗laklari mavzusi 4-sinf ona tili darsligida ilk bora o‗rin egallaydi. Va 5soat dars davomida gap bo‗laklari haqidagi bilimlarni o‗zlashtiriladi. Ta‘lim bosqichlarida gap bo‗laklari, ularning grammatik xususiyatlarining turli tomonlari o‗rganiladi. ―O‗quvchilar boshlang‗ich sinflarda gap nima haqida aytilganini bildirgan so‗zni (egani) va u haqda nima deyilganini bildirgan so‗zni (kesimni) topishga o‗rgatiladi. Ega gapning kim yoki nima haqida aytilganini bildirib, kim?, kimlar?, nima?, nimalar? so‗roqlaridan biriga javob bo‗lishi, kesim ega haqida nima deyilganini bildirib, nima qildi?, nima qilayapti?, nima qilmoqchi? kabi so‗roqlarga javob bo‗lishi, ega bilan kesim gapning bosh bo‗lagi ekanligi, bosh bo‗laklardan boshqa bo‗laklar gapning ikkinchi darajali bo‗lagi bo‗lishi, ikkinchi darajali bo‗laklar bosh bo‗laklarni va boshqa ikkinchi darajali bo‗laklarni izohlab kelishi bilan tanishtiriladi‖. 47 O‗quvchilarning gap 47 Оmilxonova M. Маktabda оna tili sintaksisini o‗rgatish. Оna tili o‗qituvchilari uchun qo‗llanma. – Т.: O‗qituvchi,1991. 20-b.
23
bo‗laklari to‗g‗risida boshlang‗ich sinflarda hosil qilingan bilimlari 5- sinfdan boshlab yanada mustahkamlanadi va kengaytiriladi. Endi nazariy tushunchalar ko‗lami kengayadi. 5-sinflarga tegishli ona tili dasturida gap bo‗laklari ―Sintaksis va punktuatsiya‖ degan umumiy bo‗limda o‗rganiladi va undagi mavzularni o‗zlashtirish uchun 46 soat ajratilgan. Shunga ko‗ra, 5-sinf ona tili dasturida gapning ikkinchi darajali bo‗laklarini (hol, to‗ldiruvchi va aniqlovchilarning ifodalanishi, qanday so‗roqlarga javob bo‗lishi) o‗rganish xususida kerakli tavsiyalar berilgan. Demak, 5-sinf o‗quvchisi gap bo‗laklari to‗g‗risida, boshlang‗ich bilimlardan farqli ravishda, anchayin keng ma‘lumotga ega bo‗lishi lozim. Endi ular : - kesimning qanday grammatik birlik ekanligi; - kesimning ega haqidagi xabarni bildirib kelishi; - kesimning gap markazi ekanligi; - faqatgina kesimdan iborat gaplarning o‗ziga xos xususiyatlari; - kesimning fe‘l kesim va ot kesimlarga ajralishi; - eganing grammatik xususiyatlari; - sodda yoyiq va sodda yig‗iq gaplar tuzish, ularni ikkinchi darajali bo‗laklar bilan boyitish kabi yanada chuqurroq bilim va malakalarni egallashlari lozim. Bu bosqichda o‗quvchilarning ikkinchi darajali bo‗laklar to‗g‗risidagi bilimlari ham mustahkamlanib, rivojlantiriladi. Bu jarayonda o‗quvchilar hol, to‗ldiruvchi va aniqlovchilarning grammatik xususiyatlari, gapda qanday so‗roqlarga javob bo‗lishini bilishlari bilan bir qatorda ayni shu bo‗laklarni qatnashtirib, gaplarni kengaytirishlari, muayyan qolipli gaplar hosil qilishlari, yoyiq gaplar tuzishlari nazarda tutiladi. 5- sinf o‗quvchisiga hol va to‗ldiruvchining grammatik tuzilishini o‗rganish anchayin murakkablik tug‗dirishini e‘tiborga olgan ona tili dasturi mualliflari faqatgina aniqlovchilar to‗g‗risida batafsil ma‘lumotlar berishni tavsiya qilishgan. Bu jarayonda o‗quvchilar sifatlovchi va qaratqich aniqlovchilar haqida ham muayyan nazariy tushunchalarni egallaydilar, ularning bir-biridan farqini ajratadilar, aniqlovchili birikmalar tuzish bo‗yicha amaliy mashqlar bajaradilar.
24
Ona tili dasturida belgilanganidek, o‗quvchilar 6-, 7-sinflarda sintaksis bo‗limiga tegishli mavjud bilim va ko‗nikmalarini faqatgina takrorlash darslaridagina mustahkamlaydilar. Bu davrda ular ona tilining boshqa bo‗limlari (leksikologiya, morfemika, morfologiya kabi) haqida kengroq ma‘lumot o‗zlashtiradilar, amaliy mashqlar bajaradilar. 8-, 9-sinflarda esa, asosan, sintaksis bo‗limini o‗rganadilar. Umumiy o‗rta ta‘limda o‗quvchilar gap bo‗laklari tasnifiga tegishli mukammal ma‘lumotni 8-sinfda o‗zlashtiradilar. 8- sinf Ona tili dasturida 102 dars soati belgilangan bo‗lib, shundan ―Sodda gap sintaksisi‖ bo‗limida gapning bosh bo‗laklarini o‗rganish uchun 20 soat rejalashtirilgan bo‗lsa, ―gapning ikkinchi darajali bo‗laklari‖ uchun alohida bo‗limda berilgan mavzularni batafsil o‗zlashtirish nazarda tutilgan. Bu dasturda quyidagicha ifodalangan: Ikkinchi darajali bo‗laklar (uyushiq, ajratilgan hamda gap bo‗laklari bilan aloqaga kirishmaydigan bo‗laklar bilan birgalikda) (35 soat): • Hol haqida umumiy ma‘lumot; • Payt holi va o‗rin holi; • Ravish holi va daraja-miqdor holi; • Sabab holi va maqsad holi; • Murakkab holli gaplar; • To‗ldiruvchi haqida umumiy ma‘lumot; • Vositasiz to‗ldiruvchi; • Vositali to‗ldiruvchi; • Aniqlovchi haqida umumiy ma‘lumot; • Sifatlovchi aniqlovchi; • Qaratqichli aniqlovchi; • Izohlovchi; • Gap bo‗laklari tartibi; • Gap urg‗usi; • To‗liq va to‗liqsiz gaplar; • Gapning uyushiq bo‗laklari haqida ma‘lumot; 25
• Uyushiq kesim; • Uyushiq ega; • Uyushiq hol; • Uyushiq to‗ldiruvchi; • Uyushiq aniqlovchi; • Uyushiq bo‗lakli gaplarda umumlashtiruvchi so‗z; • Ajratilgan bo‗lakli gaplar, ularda ohang va tinish belgilari; • Ajratilgan hol, ajratilgan to‗ldiruvchi va ajratilgan aniqlovchi; • Kiritmalar; • Undalma; • Undalmalarda tinish belgilarining ishlatilishi; Bu jarayonda o‗quvchilar gapning ikkinchi darajali bo‗laklari, ularning ma‘no va grammatik tuzilishiga ko‗ra turlari to‗g‗risida anchayin keng nazariy tushunchalarni egallaydilar, muayyan amaliy mashqlar tizimi orqali ko‗nikmalarini rivojlantiradilar. Yuqoridagi ma‘lumotlardan ko‗rinadiki, gap bo‗laklarini o‗rganish ta‘lim bosqichlarining o‗ziga xos xususiyatlari, o‗quvchilarning o‗zlashtirish qobiliyatlari bilan bog‗liq holda tizimlashtiriladi va uzviylashtiriladi. Qadimgi yunonlarning ―Takrorlash – bilimning onasidir‖degan maqoliga amal qilgan holda 9-sinf ona tili darsligining ―Takrorlash‖ bo‗limida gap bo‗laklariga oid mavzular uchun 3 soat dars ajratilgan: - Gap bo‗laklari bo‗yicha o‗tilganlarni takrorlash; - Uyushiq va ajratilgan bo‗laklar bo‗yicha o‗tilganlarni takrorlash; - Undalmali va kirish so‗zli gaplar bo‗yicha o‗tilganlarni takrorlash. A.Rafiyev va M.G‗ulomovalar muallifligida yaratilgan ―Ona tili va adabiyot‖ darsligiga to‗xtaladigan bo‗lsak, ―ushbu darslik kasb-hunar kollejlari uchun mo‗ljallangan bo‗lib, unda asosiy maqsad umumiy o‗rta ta‘lim bosqichida egallangan bilim va ko‗nikmalarni mustahkamlash va to‗ldirishga qaratilgan. Darslikning ―Ona tili‖ qismida o‗rta maxsus bilim yurti o‗quvchisining ona tili fanidan davlat ta‘lim standartida ko‗zda tutilgan talablarni bajarish uchun zarur 26
bo‗lgan materiallar‖ 48 berilgan. Shu sababli sintaksis, gap haqida umumiy ma‘lumotlar berilib, gap bo‗laklari mavzusiga aynan to‗xtanilmaganini ko‗rishimiz mumkin. Ta‘limning uzviyligi va uzluksizligi amalda bo‗lgan bugungi kunda hamma narsadan yangi sifat bosqichlariga o‗tish talab etilmoqda. Ushbu talabning O‗zbekiston Prezidenti Sh.Mirziyoyev nutqida ham aks etganini ko‗rishimiz mumkin: ―bugungi kunda O‗zbekiston jadal rivojlanmoqda. Biz ajdodlarimizning donishmandlik an‘analariga amal qilib, teran anglagan holda, qat‘iy islohotlarni amalga oshirmoqdamiz, mamlakatimizning yangi qiyofasini shakllantirish yo‗lidan bormoqdamiz‖ 49 . Ushbu fikr isboti o‗laroq yaratilgan ―Hozirgi o‗zbek adabiy tili‖ darsligining 3- kitobida gap bo‗laklariga oid mavzular ham ancha keng qamrovli yangiliklarni o‗z ichiga oladi. Akademik litsey hamda kasb-hunar kollejlarining 3- bosqich talabalari uchun mo‗ljallangan bu darslik 40 soatlik dars soatini o‗z ichiga qamrab olib, shundan 13 soat dars gap bo‗laklari hamda unga daxldor mavzularga bag‗ishlanadi. Dastlab joriy darsliklarda yutuqlarga to‗xtaladigan bo‗lsak, ular quyidagilar: – birinchidan, til materiallarini o‗zlashtirishda ona tili metodikasining eng muhim talablaridan biri til sathlarining alohida-alohida emas, balki o‗zaro uyg‗unlikda, yaxlitlikda o‗rganilishi 50 ga amal qilgan holda mavzular ketma- ketlikda, bir-biriga bog‗liq ravishda darsliklarga joylashtirilgan(bu narsa o‗quvchida mantiqiy va grammatik izchillikning shakllanishiga yordam beradi); – akademik litsey darsliklarida mavzularning davrlashtirilgan holda berilishi; – darsliklarni yaratishda yosh va o‗quvchi psixologik shakllanishining qisman bo‗lsa-da hisobga olinganligi; – mashqlar, o‗quv- topshiriqlari tarkibiga, shuningdek, nazariy qoidalar isboti uchun keltirilgan misollar tarkibiga o‗zbek va jahon adabiyotidagi eng nodir namunlaridan matnlar va gaplar kiritilganligi;
48 Rafiyev A., G‗ulomova M. Ona tili va adabiyot. – T.: Sharq, 2015. 4-b. 49 Mirziyoyev Sh. BMT Bosh Assambleyasi 72-sessiyasidagi nutqi. 2017-yil, 9-sentabr. 50 To‗xliyev B. va b.lar O‗zbek tili o‗qitish metodikasi. T., 2011. 36-b. 27
– nazariy qoidalardan so‗ng misollar bilan dalillanishi; – nazariy qoidalar berilishidan oldin mavzuga doir topshiriqlar berish orqali o‗quvchi-talabalarni darsga jalb etishga qaratilganligi; – ibratli hikoya va biror ibratli mavzuga doir matnlarning keltirilishi; – akademik litsey darsliklarida qomusiy olimlarimiz, dunyo ilm-u faniga hissa qo‗shgan olim-u fuzalolar, tilshunoslik, xususan, o‗zbek tilshunosligiga iz qoldirgan tilshunoslar bilan o‗quvchi-talabalarni tanishtirish maqsadida ular haqidagi qisqacha ma‘lumotlar berib borilishi; – o‗rta maxsus ta‘lim bosqichi uchun yaratilgan ona tili, hozirgi o‗zbek adabiy tili darsliklarida ma‘lum bir tilshunoslik bo‗limi boshlanish qismida ushbu bo‗limga doir tayanch tushunchalarining berib borilishi(bu orqali bilim oluvchilar ushbu bo‗limga doir mavzu va tushunchalarni esga oladilar, yangi tushunchalar bilan tanishishga tayyorlanadilar); – o‗quvchini fikrlashga qaratilgan topshiriqlar berilishi(og‗zaki va yozma nutqini o‗stirishga yordam beradi); – rasmli topshiriqlarning mavjudligi; – darslik mundarijasidan oldin asosiy atamalar izohining keltirilishi; – mavzular tugaganidan so‗ng test topshiriqlarining keltirilganligi. Bu kabi yutuqlar darsliklarning ma‘lum bir darajada bo‗lsa-da jahon standardlariga mos kelishiga zamin yaratadi. Biroq zamon, ilm-fan shu bilan bir qatorda adabiy jarayonlar va adabiyot harakatda ekan, bu omil darsliklar ustida yanda jiddiy ishlashga, bu ishga ijodiy yondashishga majbur etmay qolmaydi.
Eng avvalo, joriy darsliklardagi ayrim muammo va kamchiliklarni qayd etib o‗tish joiz. darslik va o‗quvchi yoshining nomutanosibligi – 5-sinf ona tili darsligining o‗quvchi yoshiga mos emas. Ushbu sinfda sintaksis bo‗limi va unga doir tushunchalar, jumladan, gap bo‗laklarini tushunish o‗quvchiga qiyinchilik tug‗diradi. Darslik mavzularning chalkash va nomutanosib joylashganligi 28
– 5-sinf ona tili darsligi bunga yorqin misol bo‗lishi uning mundarijasidan ma‘lum bo‗ladi: • Avvalo, boshlang‗ich sinflarda o‗tilgan mavzular bo‗yicha takrorlash Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|