Alisher navoiy nomli samarqand davlat unversiteti jismoniy madaniyat fakulteti
Yüklə 243,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. CHIDAMLILIKLAR RIVOJLANTIRISH . CHidamli bulish yengil atletikachilarga faqat musobaqalarda qatnashish vaqtida emas, balki katta hajmdagi trenirovka ishini bajarish uchun ham kerak. U organ va sistemalarning (ayniqsa markaziy nerv sistemasi, yurak qon tomir, nafas olish sistemalari va muskul apparatining) tayyorlik darajasiga, sport texnikasining takomil darajasiga va xarakatlarni tejamli bajara bilishga bog’liqdir. CHidamlilik umumiy va maxsus bo’ladi. Umumiy chidamlilik har qanday sportchining umumiy jismoniy rivojlanishining tarkibiy qismi bo’lib, avvalo markaziy nerv sistemasidagi, yurak -qontomir, nafas olish va boshqa sistemalardagi jidd iy ijobiy o’zgarishlarning natijasidir. Yengil atletika ayrim turlarining xususiyatiga karab sportchiga maxsus chidamlilik kerak. Ma`lumki, qisqa masofaga yuguruvchi marafoncha yugurishda, marafonchi esa 400 m tez yugurishda chidamsizdir. Ko’p soatli musobaqaga bardosh bera oladigan langar cho’p bilan sakrovchi, 1500 m ga yugurishda chidamsiz bo’lib chiqishi mumkin. Yengil atletikaning har bir turidagi maxsus chadamlilikni uziga xosligi shu qadar zo’rki, uning har biri uchun o’z metodikasi bo’lish kerak. Umumiy chidamlilik yillik trenirovkaga kiritilgan jismoniy mashqlarning deyarli hammasi vositasida hosil qilinadi. Albatta, yengil atletikaning ayrim turidagi maxsus trenerovka ham umumiy chidamlilikni oshiradi. Lekin umumiy chidamlilikni oshirishning eng yaxshi vositasi unchalik jadallamay, uzoq vaqt yugurish (ayniqsa kross), shuningdek, changida yugurishdar. Umumiy chidamlilikni hosil qilish uchun, organizmdagi protsesslarning ish tugagandan keyin yuz beradiganlaridan ko’ra, ish davom etayotgan sodir bo’ladiganlarining ahamiyati ko’proq. Xuddi mashq bajarayotgan vaqtda bosh miya qobig’ida organlar va sistemalar funktsiyalarini boshqaradigan dinamik steriotik hosil qiladigan, engil atletakachining ayni shu faoliyatiga sabab bo’ladagan nerv protsesslari takomillashadi. Mana shunday davomli ish vaqtida yurak-qontomir va nafas olish sistemalarining ish qobilyati ham ancha yaxshilanadi. Taraqqiyotda orqada qolgan ayrim organ va sistemalarning rivoj toptirishning eng yaxshi yo’li kam jadallik bilan uzoq vaqt yugurish ekanining ham katta ahamiyati bor. Boshda bir xil sur`atda yugurgan ma`qul, chunki yugurish paytida sur`at o’zgarish, yugurishning uzoq davom etishiga yo’l qo’ymaydi. Albatta, umumiy chidamlilikni oshirishda «YUgurish vositalari» bir me`yorda yugurishdangina iborat emas, lekin bu hamma vaqt, ayniqsa yangi boshlayotgan va tayyorligi etarli bo’lmagan yengil atletikachilar uchun asosiy vosita bo’lib qoladi. YAngi boshlovchilar bir me`yorda yugurishni bilib olishlarini yengillashtirish uchun, bir n ech a v a q t aralash mas h q (yu rish +sh osh ilmas d ai yugurish+yurish+shoshilmasdan yugurish va hokazo) qilishlari kerak. Keyinchalik bir me`yorda yugurshiga o’tib, davom etish vaqtini asta-sekin ko’paytiraveradilar. Tayyorliklari tuzukroq yengil atletikachilar o’zgaruvchan sur`atli yugurish qo’llab umumiy chidamliliklarini oshirishlari mumkin (masalan, o’rtacha yurish bilan 200-400 m ga yugurish, keyin 100-200 m sekin, keyin yana o’rtacha tezlik bilan yurushi va xokazo). Bunday yugurishga qisqa muxlatli tezlanishlarni kiritish ham mumkin. Birinchi mashg’ulotda yugurish ko’p davom etmaydi: ya`ni shug’ullanuvchilar uchun 5-8 min dan oshmaydi. YUgurshni qancha davom etishini engil atletikachining ixtisosiga va yugurishdagi tayyorlik darajasiga qarab belgilash kerak. Umumiy chidamlilikni rivojlantiradigan davomli yugurishning tezligi yurak-qontomir va nafas olish sastemalariga og’irlik tushmaydigan darajada bo’lishi kerak. endi boshlovchi yengil atletikachalar 1000 m ni 6-7 min da, ayollar esa 7-8 min da yugurib o’tishlari kerak. Keyinchalik bunday tezlik bilan 25-30 minut davomida yugurish kerak. Umumiy chadamlilikni oshirishning dastlabki vaqti oshiriladi. Lekin tayyorlik darajasi o’sishi bilan, yuguruvchining o’ziga sezilmasdan tabiiy ravishda tezlik ortib borishi mumkin. Tayyorlik darajasi tuzukroq sportchilarning yugurish tezligi kattaroq bo’lishi kerak (masalan. 1000 m masofani langarcho’p bilan sakrovchilar va sprintchilar 5 minutda, 400 m ga, o’rta va uzoq masofaga yuguruvchilar esa 4 minut 30 sekundda yugurib utishlari kerak). Tayyorlik darajasi yuqori bo’lgan yuguruvchilar va tez yuruvchilarning umumiy chidamlilikni oshirish uchun yugurish masofalari 20-30 km gacha engilish mumkin. Bunda tezlik katta bo’lmasligi kerak, albatta. Bunday yugurishlari bor mashg’ulotlar xaftada 3 marta, eng kuchli stayyorlarda esa tayyorlov davrining 3-5 oyi davomida xaftada 6-7 marta o’tkaziladi. Umumiy chidamlilik asosan tayyorlov davrida ravojlantiriladi, musobaqa davrida esa faqat saqlab boriladi. CHidamlilikni ma`lum bir tartib rivojlantirish kerak. Oldin (tayyorlov davrida) umumiy chidamlilikni rivojlantirishga, keyin (musobaqa davrida) maxsus chidamlilikni rivojlantirishga ko’proq e`tibor beriladi. Bu bilan birga tayyorlov darida ham maxsus chidamlilik rivojlanaveradi, musobaqa davrida esa umumiy chadamlilik saqlab boriladi. Sakrovchilar va uloqtiruvchilarning maxsus chidamliligini rivojlantirishning asosiy yo’li-tanlab olingan yengil atletika turini, qismdan esa maxsus mashqlarni ko’p martalab bajarishdir. Ko’p kurashchining maxsus chidamliliga a’lo darajadagi umumiy chidamlilikka qisqa masofaga yugurshdagi maxsus chidamlilikka, shuningdek, ko’p kurashga kirgan hamma mashqlar texnikasining mukammalligiga asoslanadi. Sportcha yurishdagi va ayniqsa yugurishdagi maxsus chidamlilik yengil atletikaning boshqa har qanday turlaridan ko’ra ko’proq harakat texnikasining mukammalligiga bog’liq. Agar 100 m ga yugurishda texnika ko’proq siljish tezligiga xizmat qilish kerak bo’lib, kuchni tejashga ahamiyat berilmasa, o’rta, uzoq va o’ta uzoq masofalarga yugurishda va sportcha yurishda avvalo kuchni tejamli sarflash kerak bo’ladi. Turli masofalarga yuguruvchilarning maxsus chidamligini rivojlantirish metodikasida farq bor. U avvalo organlardagi, sistemalardagi va butun organizmdagi yugursh jadalligi va yugurish qancha davom etishiga bog’liq fiziologik xususiyatlar bilan belgilanadi. Bunda kislorodga bo’lgan talabning uni iste`mol qilinishiga nisbatini hisobga olish ayniqsa muximdir. Ma`lumki, organizmning va ayniqsa bosh miya-nerv to’qimalarining ish qobilyati kislorod bilan ta’minlanishiga bog’liq. Kislorod etishmasa (ayniqsa uzoq davom etadagan ish paytida), ish qobilyati kamayib ketadi. SHuning uchun ham organizmni kislorod bilan ta`minlaydagan nafas olish va yurak-qontomir sistemalarining ahamiyati juda katta. Trenerovka metodikasi ko’p jahatdan mana shu sistemalarni takomillashtirishga qaratilgandir. Fiziologlarning fikricha, tez yuruvchilar bilan uzoq va o’rta uzoq masofalarga yuguruvchilarning maxsus chidamliligi ko’p jihatdan organizmnint uzoq vaqtgacha kislorodga bo’lgan talab va uni iste`mol qilishda muvozanat saqlay olish imkoniyati («Turg’unlik holati») bilan belgilanadi. Bu yurish, uzoq va o’rta uzoq masofalarga yugurish vaqtida kislorod iste`mol qilish, tomir urush tezligi, qonning minutlik hajmi uzoq vaqt davomida bir ish darajada saqlanishida ham ko’rinadi. Mana shunday «Turg’unlik holati» ga karamasdan, charchoq asta-sekin orta borib, sportchi masofani qattiq charchoq alomatlari bilan tugallaydi. Buning sabablari ko’p, lekin asosiy sabab bosh miyadagi yurish va yugurishni belgilab beradigan nerv to’qimalari faoliyatining vaqtincha susayishidir. Tabiiyki, sportchi yugurishini o’z imkoniyatidan ortiq tezlik bilan boshlasa, charchash tez sodir bo’lib, u tezlikni kamaytirishga yoki yugurishni to’xtatishga majbur bo’ladi. Uzoq yoki o’ta uzoq masofalarni yaxshi natijalar bilan o’tish uchun, sportchi nafas olish va yurak-kontomir sistemalarining funktsional imkoniyatini oshirish kerak. Buning uchun trenerovka paytida organizmga ko’proq talab qo’yish va xarakat tezligini oshirish natijasida kislorodga bo’lgan talab ortiqroq bo’lganda nisbatan «Turg’unlik holati» ni saqlab qolishga erishish zarur. Bunday trenerovkaga avvalo sportchi ayni vaqtda butun masofa oxirigacha hech kamaytirmay eta oladigan tezlikka nisbatan 3-4 % ortiqroq tezlikka yugurishni kiritish kerak. Albatta, sportchi bunday tezlik bilan musobaqada o’tiladigan masofaning hammasini emas, balki bir qismini o’ta oladi. SHuning uchun mashg’ulotda tegishli organ va sistemalarga kuchliroq ta`sir ko’rsatash uchun jadalligi ko’proq, lekin davom etadigan vaqti kamroq ishni takrorlamoq kerak. Bunday jadalroq ishning takror ta`sir ettirish metodlari xar xil bo’lishi mumkin. Tayyorlash durust staerlar uchun o’zgaruvchan metod (VII-bobga qaralsin) foydaliroq. Bunda katta tezlikda xarakat qilishni takrorlash aktiv dam olish bilan (atlet kichik tezlikda xarakat qilishni davom ettiradi) galma-gal almashtirib turishadi. Maxsus chidamlilikni rivojlantirish uchun, staerlar qo’llaydigan yana bir metod takrorlash metodidir. Sportchi 15-20 minut dam olib takror yugurganda musobaqadagi masofalarga qaraganda qisqa masofalarni bosib o’tadi (6-jadvalga qarang). Bunda yugurib o’tish tezligi musobaqadagiga qaraganda yuqori bo’ladi. Takror yugurganda kislorod sal kamlik qilib qoladi. Demak, organizmga kattaroq talablar qo’yiladi, organizm esa bunga javoban organlar va sistemalarni takomillashtirish, keyin ish qobiliyatini ham oshiradi. o’rtacha masofalarga yuguruvchilarning asosiy vazifasi maxsus chidamlilikni yaxshilash shunga moslab organ va sistemalarni rivojlantirib, ular funktsiyalarini takomillashtirishdan, shuningdek, organizmni kisloroddan tejamli va samarali foydalanishga o’rgatishdir. Bunga esa kamaytirilgan masofaga musobaqada ko’rsatilmoqchi bo’lgan tezlikdan ortiq tezlikda yugurishni takrorlash bilan erishiladi. Bunday takror yugurishlarda ancha ko’p «kislorod qarzi» hosil bo’ladi, organ va sistemalarga talab ortadi. Etarli darajada uzoq vaqt trenirovka qilib yurganda keyin yugurish tezligi yuqori bo’lishi natijasida paydo bo’ladigan keskin charchay boshlashga qarshi kurash qobiliyatini o’stirgan yuguruvchi, trenirovkadagidan uzoqroq davom etsa xoli, jadallik kamroq ishni osonroq bajaradi. Tajribada ko’rilishicha, agar yugurish tezligi musobaqadagidan yuqori bo’lsa, o’zgaruvchan yugurish 800-1500 m ga yugurish trenirovkasida ham foydali ekan. Lekin o’rtacha masofaga yugurishda maxsus chidamlilikni oshirish uchun takroriy usul (masalan, 800 m ga yuguruvchilar odatda 400-600 m ga yugurishni, 1500 m ga yuguruvchilar esa 800-1000 m ga yugurishni takrorlaydilar) qo’llaydilar. Takror yugurishlar o’rtasida, 15-20 minut dam olgan ma`qul, bu keyingi takror yugurishlarni ham yuqori tezlikda bajarish uchun kerak bo’ladi. o’rtacha masofalarga yuguruvchilar yugurish vaqtida paydo bo’ladigan qiyinchiliklarga bardosh berishni o’rganishlari, iroda fazilatlarni tarbiyalashlari ham lozimdir. 400 m ga yuguruvchilarda chidamlilikni rivojlantirishning boshqalardan farqi juda katta. Bu masofaga yugurishda kislorod iste`mol qilish chegarasiga etgan bo’lsa ham unga bo’lgan talab qondirilmasdan, juda katta tezlikda o’tadi. SHuning uchun 400 m ga yuguruvchilar qanday qiyinchiliklarni enga olishlari kerakligi tushunarlidir. Ularning chidamliligi dastlab takror yugurishlar vositasida rivojlantiriladi (masalan, 3-5 marta 200 m masofaga mumkin qadar yuqori tezlik bilan yuguriladi). Lekin keyinchalik 300-450 masofaga mumkin qadar katta tezlikda takror yugurishlar, shuningdek, 300-400 m ga bir marta shu kungi eng tez natija bilan yugurish chidamlilikni rivojlantirishning asosiy vositasi bo’lib qoladi. Maxsus chidamlilikni rivojlantirishni masofaning qisqa bir bo’lagida yugurishning maksimal tezligini oshira borish bilan birgalikda mashq qilish nihoyatda muhimdir. SHunda «tezlik zapasi» hosil bo’ladi. Agar sportchi qisqa masofani kamroq tezlikda bosib o’tishi osonroq bo’ladi. qisqa bo’lakdagi maksimal tezlik bilan yengil atletikachi ixtisos olayotgan masofadagi o’rtacha tezlik o’rtasida muayyan bog’liqlik bor. Maksimal tezlik o’rtacha tezlikdan qanchalik ko’p ortiq bo’lsa, sportchi tanlagan masofada yugurshida shuncha natijaga erisha oladi. SHu farq (sekund hisobidagi) chidamlilik koeffitsienti bo’lib ham xizmat qiladi. Farq qancha oz bo’lsa chidamlilik koeffitsienti shuncha ortiqdir. qulayroq bo’lsin uchun, farqni aniqlashda m/sekund hisobidagi tezlik emas, balki 100 m ga (past start olib) yugurishda ko’rsatgan eng yaxshi natijasi bilan masofani boshdan oyoq eng yaxshi natija bilan o’tgandagi o’rta hisobda 100 m ga sarf qilingan vaqti olingan. Bu o’rtacha vaqt masofani boshdan oyoq o’tishda ko’rsatilgan eng yaxshi natija masofani tashkil etgan yuz metrliklar soniga bo’lib topiladi. Keyin o’rta-hisobda 10 m.ga sarf qilingan vaqtdan 100 m ga yugurishda ko’rsatilgan eng yaxshi natija ayrilib tashlansa, kerakli farq chiqadi. Masofa qancha uzun bo’lsa, bir sportchining o’zida o’rta hisobdagi vaqt bilan 100 m ga o’rtacha yugurishdagi eng yaxshi natija o’rtasidagi farq shuncha katta bo’ladi. Dunyodagi ko’pgina eng kuchli yuguruvchilarning natijalarini umumlashtirish asosida olingan farqlarning qanday ekani jadvalda ko’rsatilgan: Yüklə 243,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|