Alisher navoiy nomli samarqand davlat unversiteti jismoniy madaniyat fakulteti

YENGIL ATLETIKADA ASOSIY SIFATLARNI 
RIVOJLANTIRISH VA TARBIYALASH.
1. KUCHNI RIVOJLANTIRISH.
Kuch ko’paymasa sport mahoratiga etishib bo’lmaydi. Xarakat 
tezligi hamda chidamlilik va chaqqonlik ko’p jihatdan muskullar 
kuchiga bog’liq. Muskullar kuchi bosh miya qobig’i faoliyatiga 
mos keladigan markaziy nerv sistemasining axvoliga muskullarning 
fiziologik kundalang kesimiga, muskullarda bo’ladigan bioximik 
protsesslarga, muskullar qo’zg’aluvchanligining o’zgarishiga, ularning
charchoqlik darajasiga va boshqa sabablariga bog’liq bo’ladi.
Bundan tashqari, muskul kuchini namoyon qila olish nerv 
to’qimalarining funktsional imkoniyatini oshirish yo’li bilan ham 
rivojlantiriladi. Muskul kuchi uning fiziologik kundalang kesimiga 
to’g’ri proportsional bo’lgani uchun, jismoniy mashqlar ta`sirida 
muskul massasi ortgan sari muskul kuchi ham ko’paya boradi, 
shu bilan birga, muskullarda aylanish kuchayadi, modda almashinish 
yaxshilanadi, energiya beradigan moddalar ko’payadi.

---

Muskul kuchining bu asosiy tomonlari o’zaro uzviy bog’liqdir. 
Biroq mashq va metodlarni, muskul massasini ko’proq oshiradigan 
yoki nerv to’qimalarining tegishli funktsional imkoniyatlari darajasini 
oshirib, kuchni namoyon qila olishni yaxshilaydigan qilib tanlash 
mumkin.
Yengil atletikachilar tanasidagi hamma muskullar kuchli 
garmonik rivojlangan bo’lish kerak. Lekin tana muskulaturasining 
rivojlanish darajasiga bo’lgan talab yengil atletikaning turiga 
bog’liqdir. Uloqtiruvchilarga kuchni hammadan ko’p rivojlantirish 
kerak bo’lsa, marafonchilarga hammadan kam kuch kerak.
har qanday yengil atletikachi trenirovkasida albatta kuchni 
rivojlantiruvchi mashqlar ishlatiladi. Lekin asosan yengil 
atletikaning mazkur turini bajarish uchun eng muhim bo’lgan 
muskullar gruppasini rivojlantirishga e`tibor beriladi. Anchagina ko’p 
muskul kuchi namoyon qila olishni yaxshilash uchun katta va 
maksimal kuchlanish metodlari qo’llanadi. Bu muskul tanlab olingan 
mashqlarni katta va maksimal kuch bilan (maksimaldan 75-100 
%) 
takror-takror bajarish demakdir. Bunda mashqlarda yengil 
ateltikaning qaysi turida mumkin qadar ko’p kuch sarflashni o’rganib 
olish maqsad bo’lsa, shu turning yoki shu tur elementining 
koordinatsion 
struktura 
yaxlitligi 
saqlab 
qolinadi. 
Mashqni 
qiyinlashtira borish (shtanga va snaryadlar og’irligini sakrash 
balandligini, yugurish tezligini oshira borish) xali bu mashqlarga xos 
xususiyatdir.
Muskullar massasini oshirish uchun mashqlar to xarakat 
to’g’riligi buziladigan darajada muskullar charchagancha to’xtovsiz 
jihatidan, odatda sportchi ixtisos olayotgan yengil atletika turining 
elementlariga o’xshaydi. Bunda kuch kelish o’rtacha yoki katta 
(maksimaldan 50-70 
%) 
bo’lishi kerak.
Kuchni rivojlantirish uchun elementar mashqlardan tartib, to 
yaxlit yengil atletika turiga (sakrash, uloqtirish, startdan tashlanish) 
qadar har xil dinamik mashqlari, o’z vaznidan foydalanib yoki sherigi 
qarshiligini engib bajariladigan mashqlar eng ko’p keladi. Bundan 
tashqari, kuchni statik namoyon qilish qo’llanadi. Og’irligi 2, 5 kg dan 
ortiq gantellar, 10-15 kg gacha qum bilan to’ldirilgan xaltalar, 2-5 i lik 
to’ldirma to’plar 16 va 32 kg lik toshlar va shtangalar yuk tariqasida 
xizmat qiladi.
Og’ir yuk bilan masalan, shtanga bilan bajariladigan mashqlar 
tananing hamma muskullariga ayniqsa yirik va baquvvat muskul 

---

gruppalariga, yengilroq (masalan, to’ldirma to’plar, gantellar) bilan 
bajariladigan mashqlar esa ayrim muskul gruppalariga ta`sir qiladi.
Trenirovkada og’irlik qo’shib bajariladigan yengil atletika 
mashqlardan holi og’irroq asboblarni uloqtirishi, yelkaga qum 
to’ldirilgan (6-12 kg) xalta olib sakrash mashqlari, og’ir (5-6 kg) 
belbog’ bilan yuqoriga sakrash kabi mashqlardan ham foydalaniladi. 
Bunaqa mashqlardan xarakatning strukturasi deyarli o’zgarmaydi, 
lekin atlet odatdagidan ko’proq kuch sarflash kerak bo’ladi. Kuch atlet 
uchun zarur sharoitga yaqin sharoitda taraqqiy etadi.
Bu metodni og’irlashtirgan asboblar bilan shug’ullanadigan 
uloqtiruvchilar ko’proq qo’llaydilar. Lekin og’irlik qo’shib 
bajariladigan 
mashqlarni 
boshqa 
engi 
atletikachilar 
ham 
muvaffaqiyat bilan qo’llashlari mumkin. Masalan, ilmiy 
tekshirishlar sakrash mashqlarida og’irliklardan foydalanganlarning 
sakrovchanligi, undan foydalanmaganlarga nisbatda ko’proq ortganini 
ko’rsatdi. Trenirovkaning tayyorlov davrida yengil atletikachilar og’ir 
poyafzal kiyib yoki 5-6 kg li
 
belbog’ (qurg’oshin bo’laklaridan yoki 
pitra solingan brizin belbog’) bog’lab, maxsus mashqlar bajarishlari 
mumkin.
Og’irliklar bilan bajariladigan yengil atletika mashqlari 
yordamida ma`lum muskul gruppalari massasini oshirishgina 
emas, balki juda katta iroda kuchi namoyish qila bilish qobiliyatini ham 
tarbiyalash mumkin. Bunday mashqlarni mumkin qadar maksimal 
tezlikda bajarilishi kerak.
Yengil 
atletikachilar 
tayyorgarligida 
statik 
kuchlanish 
mashqlarida ham («Izometrik» metod) foydalanadi. Yengil atletikachi 
masalan, elkasi bilan turnikka tiranib yoki juda ham og’ir shtangani 
erdan uzish uchun yarim bukik oyoqlarini to’g’rilashga xarakat 
qilib, mumkin qadar maksimal kuchlanish sarflaydi. Bunday 
mohiyatga etib turgan statik kuchlanishda, bosh miyaning kuch 
kelayotgan muskul gruppalariga oid nerv to’qimalariga ayniqsa katta 
talab qo’yiladi. Tabiiyki, bunday kuchlanishga javoban nerv 
to’qimalarining funktsional imkoniyatlari ortadi-da, yengil atletikachi 
yana kam ko’proq kuch bera oladi. Nerv to’qimalarining funktsional 
imkoniyatlari oshganiga dinamik xarakatlarda ham ko’proq kuchlanish 
sarflash imkoniyatini beradi.
YAngi boshlovchi yengil atletikachilar gavdadagi hamma 
muskullarini rivojlantirish uchun ko’proq kuch keladigan xilma-xil 
jismoniy mashqlar qilishlari kerak. Tayyorligi yaxshi sportchilar 

---

tanlab olgan turlarida muvoffaqiyatga erishish qaysi muskul 
gruppalari kuchi bo’lishini talab qilsa, o’sha muskul gruppalarini 
rivojlantirishlari kerak. Albatta, ular kuchni rivojlantiruvchi mashqlar 
bilan o’zlarining umumiy jismoniy tayyorlik darajasini sanab 
borishlari kerak.
Kuch ko’paytiradigan mashqlar trenirovkaning tayyorlov davrida 
ko’proq, musobaqa davrida esa kamroq qo’llanadi. Lekin musobaqa 
davrida hali kuch talab (ko’pincha maksimal kuchlanish talab 
qiladigan) maxsus mashqlar etarli darajada qoldiriladi. Bu kuch 
taraqqiyotida erishilgan darajani saqlab qolish uchungina emas, balki 
uni yanada oshirish uchun ham kerak bo’ladi.
Katta kuchlanish va zo’r kelishi talab kiladigan, kuch 
rivojlantirishiga mo’ljallangan mashqlarning asosiylari t renirovka 
mashg’ulotlariga xaftada 3 marta ozroq zo’r keladigan mashqlar esa 
har mashg’ulotga qo’shiladi. Bundan tashqari kuch o’stiradigan 
ayrim mashqlarni har ko’ni (uyda) bajarish kerak. Lekin shuni esda 
tutish kerakki, qaysi mashqda muskul gruppalari oz qatnashsa, shu 
mashqni shuncha ko’p
 
takrorlash kerak.
Kagta va o’rtacha zo’r berish talab qiluvchi denamik mashqlarning 
ko’p qismini dozalashining umumiy qoidasi mashqni atlet muskullari 
charchoq sezguncha mashqni davom ettirish qiyinlashib qolguncha 
bajarishdan iborat. Bunda charchoq hissini engib davom ettiraverish 
iloji bor bo’lsa ham, mashq qilishni to’xtatish kerak.
Juda ham og’irlik bilan mashq qilishdan naf chiqishi qiyin, chunki 
bunda kuch rivoji etarli bo’lmaydi, mashqni takrorlash ham juda 
ko’payib ketadi. Ko’proq foyda topish uchun mashqlar sekin suratdan 
boshlab to mumkin qadar maksimal daraja suratgacha me`yorda 
bajariladi. Xuddi ana shunday vazni har xil yuklar bilan xilma-xil 
sur`atda mashq kilganda atlet o’z muskullarini idora qila oladigan 
mazkur yengil atletika turida nihoyatda etar daraja tezlikda maksimal 
kuch ishlata biladigan bo’ladi.