Amaliy fanlar unversiteti BT 23-02D guruh talabasi Mavlonova Surayyo Raxim qizi Fanning nomi: Boshlang’ich ta’limda ona tili
Mavzu: Son va Olmosh
Son va uning ma’no turlari
Narsaning, miqdori, sanog‘i yoki tartibini bildirib, qancha? nechta? nechanchi? so‘roqlaridan briga javob bo‘ladigan so‘zlar son deyiladi. Sonlar sifat singari belgi tasavvuri bilan aloqador bo‘lib, narsaning miqdori, sanog‘i va tartibiga ko‘ra belgisini ifodalaydi: beshta kitob, uchala talaba, birinchi kurs kabi. Son narsaning aniq yoki noaniq miqdorini ifodalash xususiyatiga egaligiga ko‘ra tildagi ko‘p, oz, bir oz singari umumiy miqdor bildiruvchi so‘zlardan farqlanib turadi
Sonlar quyidagi grammatik belgilarga ega:
1.Sonlar ot bilan birikkanda so‘z o‘zgartuvchi affikslar olmaydi, aksincha ularning o‘zi otning aniqlovchisi vazifasini bajaradi: O‘n sakkiz yashar yigit. birinchi o‘rinda bormoq.
2.Ba’zan son va sifat birgalikda otning aniqlovchisi vazifasini bajarishi mumkin. Bunday holda son aniqlovchi vazifasida kelgan sifatdan avval joylashadi: Beshta baland bino, uchta qora qo‘y.
3.Son gapda asosan aniqlovchi va kesim vazifasini bajaradi: Mehnat kishini uchta balodan saqlaydi: yurak siqishdan, axloqiy buzilishdan, muhtojlikdan. Bu xotinning joni bitta emas, mingta (A.Qahhor).
4.Ba’zan sonlar fe’l oldidan kelib, ravish singari hol vazifasini bajaradi: U ariqning labidagi oshrayhon bargidan uch-to‘rtta uzib keldi.
Sonning tuzilishiga ko‘ra turi
So Sodda sonlar bir o‘zak morfemadan iborat bo‘lgan sonlardir. Hozirgi o‘zbek tilida faol ishlatiladigan 23 ta sodda son bo‘lib, ular yozuvda arab va rim raqamlari bilan, shuningdek, harflar vositasida ifodalanadi. Ular quyidagilar: nol, bir, ikki, uch, to‘rt, besh, olti, O‘zbek tilida ayrim sodda sonlar so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirishadi. Masalan: bir-yakka, yolg‘iz, yagona; ikki-qo‘sh, juft kabi. Shuningdek, sodda sonlar tilimizdagi ba’zi so‘zlar bilan omonim, paronim bo‘lishi ham mumkin. Masalan: pichoqning uchi, osmonga uch kabilar uch sonining, qirq (aza marosimi) Qo‘shma son ikki yoki undan ortiq sodda sonning birikishidan tuzilgan sonlardir: o‘n besh, yigirma sakkiz, bir yuz qirq, uchdan bir, uch butun undan ikki Juft sonlar ikkita har xil sonning teng aloqadagi takroridan tuzilgan sonlardir. Juft sonlar sodda va qo‘shma sonlarning quyidagi tartibda teng aloqaga kirishuvi orqali shakllanadi: a) sodda son+sodda son: bir-ikki, ikkita-uchta, bitta-yarimta, to‘rt-beshta nlar tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft va takroriy kabi turlarga bo‘linadi.
