Amaliy matematika fakulteti "iqtisodiyot" kafedrasi

2. Sanoat tarmoq tuzilmasi va tarkibiy siljishlar
Struktura siyosati haqida mulohaza yuritishdan oldin, strukturaning o`zi nima ekanligini bilib olishimiz zarur.
Struktura lotincha, «structura» so`zidan olingan bo`lib, narsalar tarkibiy qismlarining o`zaro bog`liq ravishda joylashish, tuzilishini bildiradi.
Struktura siyosatining mohiyati sohalarning tuzilmaviy jihatlarini belgilab berish, yo`lga solib turishdan iboratdir.
Mustaqillikning o`tgan 27 yilligida va 2017-2021 yillarga mo`ljallangan iqtisodiy siyosatning yo`nalishi va xususiyatlari doirasida belgilangan milliy iqtisod strukturasida progressiv o`zgarishlarni amalga oshirish, tarmoqlararo va tarmoq ichki proportsiyalarini takomillashtirish, fan-texnika taraqqiyotini belgilovchi tarmoqlarni ustuvor rivojlantirishni davom ettirish vazifasi muhim ahamiyatga molikdir.
Davlat strategiyasiga muvofiq ijtimoiy ishlab chiqarish va jumladan, sanoat strukturasini rejali tarzda takomillashtirish ko`z ilg`aydigan istiqbolda:

• 
  xalq xo`jaligi va uning yetakchi tarmog`i bo`lgan sanoatni balanslashtirilgan tarzda va izchil rivojlantirish;
  
• 
  iqtisodiyotni, xususan, sanoatni asosan intensiv rivojlantirish yo`liga o`tkazish, uning samaradorligini oshirish, moddiy mehnat va moliyaviy resurslarni iste`mol qilishni ratsionallashtirishni, ularni har tomonlama tejash;
  
• 
  iqtisodiyotning, jumladan, sanoatning ijtimoiy yo`nalishini yanada kuchaytirish, milliy iqtisodning aholi faravonligini oshirish bilan bog`liq bo`lgan xilma xil vazifalar tomon yanada chuqurroq burilishini ta`minlash lozim.
  

Bir butun qismlarning muayyan o`zaro aloqasi, bir biriga nisbatan joylashuvi bo`lgan strukturaning ahvolini proportsiyalar (mutanosibliklar) juda ham aniq va konkret tarzda ifodalaydi. Iqtisodiy jarayonlarning mohiyatini chuqur bilib olish va ularni rejalar, prognozlar va loyihalarda tatbiq etish, ijtimoiy va shaxsiy iste`molni, fan-texnika taraqqiyotining, milliy iqtisodning tegishli ishlab chiqarishlari va tarmoqlari rivoji istiqbollarini sinchkovlik bilan hisobga olish, rejalarni zarur rezervlar bilan mustahkamlash – ana shularning hammasi rejalashtirish texnologiyasining eng muhim tarkibiy, tuzilmaviy qismlari bo`lib, ularga qat`iy rioya qilish vazifalarining proportsionalligi, balanslashtirilganligi, realligi, qo`yilgan maqsadlarga erishishdagi ishonchliligi, ta`sirchanligining shartidir.
O`zbekiston davlatining iqtisodiy strategiyasida xalq xo`jaligi strukturasini takomillashtirish, uning tarmoqlarini rivojlantirish yuzasidan muhim topshiriqlar hamda bu tarmoqlarning marralari batafsil belgilab berilgan.
Takror ishlab chiqarishning hozirgi sharoitlarida iqtisodiy o`sish iqtisodiyot ko`lamining o`sishi bilangina emas, balki iste`molda ham, ishlab chiqarishda ham strukturaviy siljishlar, ularning tezligi va samaradorligi bilan aniqlanadi.
Strukturani aniqlovchi siyosatni shakllantirish iqtisodiyotdagi strukturaviy o`zgarishlarni sifat jihatdan baholashni aniqlashning printsipial xususiyati iqtisodiyotning o`sish sur`ati ko`rsatkichlarining degragratsiya yuz berishi muammosini hal etishi zarurligidir, chunki ayni bir sur`atning o`zi bir necha tarmoqlarning turli o`sish sur`atlarida ifodalanishi mumkin, bu bir xil bo`lmagan iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarga olib keladi. Bu muammo oqibatda u yoki bu sohaga ustuvorlik (afzallik) berish sistemasini yaratishni taqozo etadi. Strukturaviy o`zgarishlarning yo`nalishi, ularning jadalligi va ko`lamini aniqlash muhim ish. Ayni vaktda iqtisodiy darajasi bir xil bo`lgan yoki iqtisodiyotidagi struktura yo`nalishlari o`zgarishi o`xshash bo`lgan mamlakatlar guruhi bo`yicha tarmoqlararo komplekslar va ayrim tarmoqlar ishlab chiqarishi va iste`molining rivojlanishidagi umumiy qonuniyatlarni aniqlash – bu barcha analitik materiallar istiqbolni rejalashtirishning muhim zamini hisoblanadi.
Shu bilan birga struktura yo`nalishlari o`zaro muvofiqlashtirilishi kerak, chunki rivojlanish strategiyasiga muvofiq tarmoqlararo komplekslar va tarmoqlarni rivojlantirish uyg`unlashtirilishi zarur.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyovning Oliy Majlisga Muro­jaatnomasi va keyingi chiqishlarida mamlakatimizning istiqboldagi asosiy vazifa­lari aniq belgilab berilgan. Ularda tabiiyki, yangi asrga qadam qo`ygan mamlakati­mizning «iqtisodiyotni isloh etish va jamiyatni o`zgartirish borasidagi ishlar natijasini xolis baholash» bilan birgalikda «ustuvor yo`nalishlar va bundan keyingi rivojlanish strategiyasini shakllantirish» masalalariga alohida e`tibor qaratilgan.
Yangi asrning dastlabki yillaridagi taraqqiyot strategiyasi, jamiyatni yangilash, barcha sohadagi isloxotlarni yanada chuqurlashtirish borasidagi faoliyat 6 ta ustuvor yo`nalish vositasidan iborat. Birinchi ustuvor yo`nalish – aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilish, ikkinchi ustuvor yo`nalish – mamlakat siyosiy va iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada jadallashtirish, uchinchi ustuvor yo`nalish – jamiyat ma`naviyatini yanada yuksal­tirish, to`rtinchi ustuvor yo`nalish – kadrlar tayyorlash, beshinchi ustuvor yo`nalish – iqtisodiyotda tarkibiy o`zgarishlarni ta`minlash, oltinchi ustuvor yo`nalish – jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz hududiy yaxlitligini ta`minlashdan iborat.
Ana shu ustuvor yo`nalishlardan biri iqtisodiyotda, shujumladan, sanoatda ham tarkibiy o`zgarishlarni amalga oshirish bo`lib, sanoat boshqaruvi tuzilmasini yaxshilashdan tortib, korxonalarni yangilash va texnik jihatdan qayta jihozlashga, mamlakatning boy tabiiy va mineral xomashyo salohiyatidan to`la, samarali foydalanishga, eksportga moslangan va import o`rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqaradigan quvvatlarni barpo etishga qaratilmog`i darkor.