Amaliy matematika fakulteti

to’rtinchi avlodini yaratishga asos bo’lib xizmat qildi.
KISlardan foydalanish EHMlarning texnik-ekspluatatsion xossalarini birmuncha rivojlantirib va qulaylashtirib, ularning ishonchliligini, gabarit o’lchamini, sig’imini, qiymatini, energiyaga bo’lgan talabini va boshqa ko’rsatkichlarni yaxshiladi. Hozirgi paytda zamonaviy EHMlarning to’rtinchi avlodi ikkita asosiy yo’nalish bo’yicha rivojlanmoqda. Birinchi yo’nalish - bu ko’p quvvatli va ko’p protsessorli hisoblash sistemalari yaratishga mo’ljallangan bo’lib, ularning operatsiya bajarish tezligi sekundiga bir necha o’nlab va yuzlab milliard operatsiyaga tengdir. Bu yo’nalish bo’yicha ishlab chiqarilgan ko’p protsessorli hisoblash komplekslaridan biri "Elbrus" nomli mashina bo’lib, uning protsessori sekundiga 100 mln. operatsiyagacha bajara oladi.
Ikkinchi yo’nalishi esa arzon, o’ta kichik bo’lgan hisoblash mashinalari (bularga mikro EHMlar, yoki mikrokompyuterlar) ni yaratish kiradi. Mikrokompyuterlarning o’zagi bo’lib unga mos bo’lgan mikroprotsessor xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda yaratilgan mikrokompyuterlar xotira sig’imi, operatsiyalarni tez bajarishi va boshqa ko’rsatkichlari bo’yicha katta va mini EHMlardan pastroq tursa ham, u shunday yutuqlarga egaki, bu uning qiymati arzonligi, ishonchliligi, gabarit o’lchovining kichikligi, ishlab chiqarish va ekspluatatsion jarayonining oddiyligi bilan boshqa turdagi EHMlardan tubdan ajratib turadi. Mikrokompyuterning bu yutuqlari ularni nihoyatda tez rivojlanib, inson faoliyatining hamma sohalariga kirib kelishiga olib keldi. Bularning hammasi insonning aqliy mehnatini engillashtirish bilan birga xilma-xil hisob-kitob, informatsiya saqlash va uzatish ishlarini bajarishdan uni ozod etadigan xususiy EHMlarni ham yaratdi. Bu yo’nalishda yaratilgan mikro EHM larning asosiy turlaridan biri IBM Pentium 1,2,3,4 xususiy kompyuterlar bo’lib, bular ishlab chiqarishning deyarli barcha soxalarida qo’llaniladi. Bulardan tashqari to’rtinchi avlod EHMlariga boshqa turdagi xususiy, mini, universal va super EHMlar xam kiradi. To’rtinchi avlod EHM arxitekturasining o’ziga xos xususiyatlaridan biri - axborotlar ishlab chiqarish jarayonining paralelligi, qurilma va jarayonlarning o’zaro sinxron ishlashi, ierarxiya tuzilishining modulliligi, konfiguratsiyani qaytadan va shart-sharoitga mos ravishda amalga oshirish imkoniyatlarining mavjudligidir.
To’rtinchi avlod EHMlarining texnik va programma vositalari hamda yangidan-yangi modellari axborot ishlab chiqarish tezligini sekundiga yuzlab milliard operatsiyagacha etkazishga, asosiy xotira sig’imini esa yuzlab Gigabaytlargacha kengaytirish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan ko’pgina davlatlar hisoblash texnikasi vositalarining 5 - avlodini-sifat jihatidan mutlaqo yangi, foydalanuvchilar uchun qulay hisoblash sistemasini yaratish ustida ishlamoqda. Beshinchi avlod EHMlarida mashina tillarini xaqiqiy tilga yaqinlashtirish (matn, nutq, tasvir va boshqalar) ustida ham muntazam harakat qilinmoqda. Bundan tashqari 5-chi avlod EHMlari yordamida hisoblash sistemasi tashkil qilinganda ko’p ishlatiladigan mini, mikro va xususiy EHMlarini foydalanuvchilar uchun intellektual abonent punkti ko’rinishida foydalanishni ham ko’zda tutish kerak. Bu avlod mashinalarini inson faoliyatida qo’llash va intellektual informatsiya ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda ishlatish optimal qarorlar qabul qilishga jiddiy va samarali ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Beshinchi avlod EHMlarining o’ziga xos xarakterli xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- axborotlarni har tomonlama aniqlangan va formallashgan bilim sifatida qayta ishlash;
- EHMlarning hamma turlaridan, super EHMdan mikro protsessorgacha parallel foydalanib, ularning bajaradigan funktsiyalarini kengaytirish;
- EHMning yuqori darajada ixtisoslashtirilishi va hisoblash vositalarining universallashtirilishini iloji boricha kamaytirish;
- mini va mikro EHMlar arxitekturasini hayotga tadbiq qilishda eski avlod EHMlaridan farqli o’laroq yangi progressiv formalaridan keng foydalanish;
- xar bir echilishi rejalashtirilgan muammo xamda masalalar uchun xos bo’lgan bilimlar bazasini yaratish va ularni boshqaruv jarayonida faol ishlatish;
- intellektual interfeys vositalaridan iloji boricha to’la foydalanish xamda kompyuter bilan muloqotni osonlashtirib, masalalarni qo’yishda va xal qilishda oddiy inson tilini ishlatishga erishish.
Beshinchi avlod EHMlari keng foydalanuvchilar ommasiga mos keladigan va sodda bo’lishi uchun, yuqorida aytganimizdek EHM bilan muomalani xaqiqiy tilda, shuningdek grafiklarni kiritish-chiqarish, hujjatlar, qo’lyozma belgilar va boshqalarni kiritish yoki o’qish organlari orqali amalga oshirilishi kerak. Inson va mashinaning o’zaro aloqa jarayonida optimal dialog rejimini rivojlantirish kun tartibidagi asosiy masalalardan biri bo’lib turibdi.
Dialog rejimda kompyuter xabarning ma’nosini tushunib, inson bilan intellektual dialog olib borishi shart, ya’ni savolga javob berishi, taxmin, so’roq, foydalanuvchiga umumlashtirilgan javob bermoq imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Sistema o’z oldiga qo’ygan vazifasini echishi uchun kiritilayotgan axborotlarni tushunish uchun kerak bo’ladigan bilimlardan to’la foydalanishi kerak. Bu maqsadga erishish uchun kompterda bilimlarni to’plash, ulardan effektiv foydalanish uchun u qaysi sohada qo’llanilayotgan bo’lsa, o’sha sohaga taalluqli bilimlarning hammasiga ega bo’lishi kerak. Bunday qobiliyatlarga ega bo’lgan mashinalar noto’g’ri qo’yilgan masalalarni ham aniqlab berish va iloji boricha to’g’rilab ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi. 5-chi avlod EHMlari texnik masalalarni echishda yangi qoidalarga rioya qilib, foydalanuvchilarning talabini to’la qondirishi shart. Bu avlod hisoblash mashinalari va sistemasining asosiy funktsiyalari: masalalarni avtomatik usulda echishni amalga oshirish va natijalarni olish; bilim bazalarini boshqarish; intellektual interfeys vazifasini bajarishdan iborat. O’zaro intellektual sistema (interfeys) EHM bilan inson orasidagi dialogni nutq, grafika, xaqiqiy til hamda inson uchun axborot almashish imkoniyatiga ega bo’lgan vositalar yordamida amalga oshiradi.
Beshinchi avlod EHMlarida to’plangan bilimlardan axborotni qayta ishlashning hamma bosqichlarida, nutq kiritishdan boshlab, xaqiqiy tilda tekstlarni, tasvirni va hokazolarni kiritish va ularga javob tayyorlashgacha bo’lgan hollarda foydalaniladi va bu bilimlar bilim bazasida saqlanadi.
Beshinchi avlod EHMning yaratilishi mashinalarning element bazalari nihoyatda tez rivojlanib, yangi texnologiyani ishlab chiqarishga intellektual holda tadbiq qilish imkoniyatiga ega. EHMni intellektuallashtirish deganda, EHM vositalari va foydalanuvchilar orasidagi muomalani tabiiylashtirish uchun zarur bo’lgan qator tadbirlar ishlab chiqib, EHMdan foydalanuvchilar maxsus tayyorgarliksiz ham kompyuterdan foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lishiga aytiladi.
Tabiiyki, 5-chi avlod kompyuterlari o’zining rivojlanishi bilan birga intellektual sistemalarning evolyutsion jarayonini ham ta’minlaydi.
Bunday sistemalarni tadbiq etish real natijalarga ham olib keladi; masalan, hozirgi vaqtda inson bilan mashina orasidagi nutq yordamida axborot almashish, tarjimalar qilishni avtomatizatsiyalash, deduktiv planlashtirish va qaror qabul qilish, "hissiyotli" robotlar avlodini yaratish va boshqalar ustida ishlar olib borilmoqda. 5-chi avlod EHMlarida axborotlarni kiritish-chiqarish formalarini tabiiylashtirish axborotlarning katta oqimini tez qayta ishlashni ta’minlashga olib keladi. Shuning uchun ham EHMlarning bu avlodi taqsimlangan lokal tarmoqlarning yadrosi bo’lib qoladi.
Xususiy EHMlar asosida qurilgan ishchi stantsiyalar va hisoblash sistemalari vaqti kelganda foydalanuvchi uchun xuddi telefon va energiya tarmoqlaridek hammabop bo’lib qoladi.
EHMlarning 6-chi avlodiga kelsak biz hozir faqatgina taxmin qilishimiz mumkinki, u davrda intellektual komplekslar (IK) paydo bo’lib, inson va mashinaning intellektual quvvatini bir qancha marotaba oshiradi. Bu inson ijodi imkoniyatini modellashtirib berishi mumkin, shuning uchun ham bu davrda mashina yaratish jarayonida inson faoliyatining fiziologik, psixologik, fikr yuritish kabi ijodiy tomonlarini o’rganishga qaratiladi.