Amaliy. Texnologik o`lchashlarda qo`llaniladigan o`lchov birliklari. Xalqaro va sanoat o`lchov birliklari tizimi bilan

1.1.2. Asosiy tushuncha va atamalar

«TSt-45.025:2000 Metrologiya. Atamalar va ta’riflar» da o‘lchash texnikasiga oid bo‘lgan quyidagi ta’riflar berilgan.

O‘lchovshunoslik – o‘lchash, usul va vositalarning birliklarning birligini va talab qilingan aniqlikka erishish yo‘llarini ta’minlaydigan fan.
Bir qiymatli o‘lchovlar bir xil o‘lchamli fizik kattalikni qayta o‘lchaydi. Masalan: o‘zgarmas sig‘imli kondensatorlar, qadoq toshlar.
Bir qiymatli o‘lchovlardan to‘plamlar va magazinlar tashkil topadi. Ko‘p qiymatli o‘lchovlarga bo‘linmali chizg‘ichlar, induktivlik variometr iva o‘zgaruvchan sig‘imli kondensator misol bo‘ladi.

O‘lchovlar to‘plami deb, maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas, balki turli birikmalardan turli birikmalarda turli o‘lchamli qator bir nomli kattaliklarni qayta o‘lchash maqsadida qo‘llaniladigan o‘lchovlar majmuiga aytiladi.
O‘lchash asbobi deb, kuzatuvchi idrok qilish uchun qulay shakldagi o‘lchov informatsiyasi signalini ishlab chiqishga xizmat qiladigan o‘lchash vositasiga aytiladi.
O‘lchash asbobida kuzatuvchi o‘lchanayotgan kattalikning sщt qiymatini o‘qishi yoki sanashi mumkin. O‘lchash asboblari analog (ko‘rsatuvchi) yoki raqamli bo‘lishi mumkin. Anolog o‘lchash asboblarida asbobning ko‘rsatishi o‘lchanayotgan kattalik o‘zgarishining uzluksiz funksiyasidan iborat bo‘ladi, raqamli o‘lchash asboblarida esa ko‘rsatishlar o‘lchov informatsiyasi signalini diskret o‘zgartirish natijasidan iborat bo‘lgan raqamli shaklda ifodalangan bo‘ladi.
O‘lchash asboblari ko‘rsatuvchi; qayd qiluvchi; kombinatsiyalangan; integrallovchi va jamlovchi asboblarga bo‘linadi. Ko‘rsatuvchi asboblarda raqamli qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o‘qiladi.
Qayd qiluvchi asboblarda ko‘rsatuvlar diagramma qog‘oziga yozib olinadi yoki raqamli tarzda chop etiladi. Kombinatsiyalangan asboblar o‘lchanayotgan kattalikni bir vaqtning o‘zida ko‘rsatadi xamda qayd qiladi.
Integrallovchi asboblarda o‘lchanayotgan kattalik vaqt bo‘yicha yoki boshqa farkli o‘zgaruvchi bo‘yicha qayd qiladi.
Namuna o‘lchash vositalari ish o‘lchash asboblarini tekshirish va ularni o‘zlari bo‘yicha darajalashga xizmat qiladi.
Etalon deb, fan va texnikaning eng yuksak saviyasida aniqlik bilan ishlangan namunaviy o‘lchovlarga aytiladi.
O‘lchov birligi o‘lchash natijasi ko‘rsatilgan birlikda ifodalangan va o‘lchash xatoligi berilgan extimollikda ma’lum bo‘lgan o‘lchash xolatidir.
O‘lchash aniqligi o‘lchash kattaligining xaqiqiy qiymatlariga o‘lchash natijalarining yaqinligini aks ettiruvchi o‘lchash sifatidir.
O‘lchash xatoligi o‘lchash natijasining o‘lchanayotgan kattalikning asl qiymatidan farqlanishidir.
Fizikaviy kattalikning asl qiymati xatoliklardan xoli bo‘lgan qiymatdir.
Fizikaviy kattalikning xaqiqiy qiymati tajriba yo‘li bilan topiladi va u kattalikning asl qiymatiga yaqin bo‘lagan son qiymatiga ega.
O‘lchanayotgan kattalikning xaqiqiy qiymati yo‘l qo‘yilgan xatoliklar ta’sirida olingan natijalar qiymatidir.
O‘lchanayotgan ob’ekti yoki bu fizik kattalikdir.
O‘lchanayotgan kattalik u bilan fizikaviy jixatdan bir jinsli bo‘lgan ma’lum o‘lchamli kattalik bilan taqqoslanadi.
Taqqoslash natijasini miqdoran keltirish uchun o‘lchov birliklaridan foydalaniladi. Taqqoslash natijasini quyidagi ifoda ko‘rinishida yozish mumkin:

Q /[q]= a (1)

Bu yerda Q-o‘lchanayotgan kattalik; [q]-o‘lchov birligi; a-o‘lchanayotgan kattalikning qabul qilingan birlikdagi son qiymati.

Quyidagi ifoda o‘lchashning asosiy tenglamasi deyiladi:

Q = a[q] (2)

Masalan: I = 0,1A;
Informatsion-o‘lchash tizimlari-ular ko‘plab nuqtalarda avtomatik o‘lchashni amalga oshirishni ta’minlab qolmay (o‘lchash kanallarining soni ming-minglab bo‘lishi mumkin), balki o‘lchash natijalarini berilgan algoritmlar bo‘yicha zaruriy qayta ishlashni ham bajaradi.
Kattaliklar juda ko‘p va turli-tuman, lekin ularning barchasi ham ikkitagina tavsif bilan tushuntiriladi. Bu sifat va miqdor tavsiflari.