Analitik kimyo va laboratoriya ishi texnikasi

Analitik kimyo 
fanining tibbiy va 
tabiiy fanlar
bilan aloqadorligi
Kimyoviy fanlar
Analitik, anorganik, organik va biologik kimyo fanlari
Sud va kriminalis-
tik tahlil
1-rasm.
Analitik kimyo fanining tibbiy va tabiiy fanlar bilan 
aloqadorligi.
Analitik kimyo barcha sohalar qatori dorixona ishida, 
farmatsevtika sanoatida, turli xil gigiyenik, klinik, diagnostik 
tekshiruvlar va tibbiy profilaktika ishlarida muhim o‘rin tutadi, 
chunki hozirda dori xususiyatiga ega moddalarning sifatiga juda 
katta talablar qo‘yilmoqda. 
Dorixonalarda dori moddalarning tarkibining mosligi, uning 

---

5
tarkibida qo‘shimcha moddalarning bor-yo‘qligi, dori moddalar 
tarkibidagi asosiy komponentlarning miqdorini aniqlab berish 
kabi masalalarni analitik kimyoning tekshirish usullarini qo‘llagan 
holda zamonaviy asbob-uskunalar yordamida hal etiladi. 
Buning uchun esa analitik kimyo fanining nazariy asoslarini 
va laboratoriyada analiz qilish texnikasini puxta o‘zlashtirish 
lozimdir.
2- §.
 Analitik kimyo fanining qisqacha tarixi
Qadimda odamlar moddalarni oddiy tajribalar bilan qattiqligi, 
ta’mi, mazasi va hidiga qarab ajrata olganlar. Qayta kristallga 
tushirish, filtrlash, haydash kabi usullardan foydalanib moddalarni 
tozalay olishgan. Hatto IX–X asrlardanoq ba’zi metallar, jumladan 
kumushning tozaligini aniqlaganlar. 
Birinchi marotaba kimyoviy analiz atamasini XVII asrning 
birinchi yarimida ingliz olimi R.Boyl fanga kiritgan va o‘zigacha 
ma’lum bo‘lgan sifat reaksiyalarini tizimlashtirdi, eritma (ho‘l 
usul) bilan ishlash reaksiyalarini va boshqa muhim yangi usullarni 
taklif etdi. 
Analitik kimyo M. V. Lomonosov tomonidan massalar ta’siri 
qonuni yaratgandan so‘ng alohida mustaqil fan sifatida kirib 
kelgan va kimyoviy jarayonlarda sifatiy va miqdoriy hisob kitoblar 
olib borilgan.
M.V.Lomonosov kimyoviy analizda birinchi bo‘lib tarozini 
qo‘llashni amalga oshirdi, gaz analizining asoslarini yaratdi, 
kristallarning shakli bo‘yicha sifat analizini bajarishda mikroskopni 
qo‘llashni taklif etdi. T.E. Lovis XVIII asrning oxirida kristallarning 
shakli bilan ularning kimyoviy tarkibi orasidagi bog‘lanishni 
aniqladi va mikrokristalloskopik analiz usuliga asos soldi.
S.M.Severgin XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida 
eritma rangi intensivligini modda konsentratsiyasiga bog‘liqligini 
ifodalovchi kolorimetrik analiz usulini yaratdi. Shved olimlari 
T.U.Bergman, Bertselius, rus olimi K.K.Klauslar tomonidan esa 

---

6
tizimli sifat analizi yaratildi. Fransuz olimi Gey-Lyussak titrimetrik 
analiz usulini, nemis olimlari R.V.Bunzen va G.R.Kirxgof sifat 
analizining fizikaviy usullaridan eng muhimi spektral analiz usulini, 
M.Svet xromatografik analiz usulini, chex olimi Ya, Geyrovskiy 
1925-yil polarografik analiz usulini, 1920- yilda N.A.Tananayev 
tomchi usulini ishlab chiqdi.
Nemis kimyogari K.R.Frezenius (1818–1871) tomonidan sifat 
va miqdor analiziga bag‘ishlangan darslik yaratildi, u birinchi 
bo‘lib, analitik kimyo jurnaliga asos soldi.
Rus olimi D.I.Mendeleyev tomonidan kashf etilgan davriy 
qonun va elementlar davriy sistemasi analitik kimyo usullarining 
naza-riy poydevori bo‘ldi va analitik kimyo rivojlanishining 
asosiy yo‘nalishlarini belgilab berdi.
Organik moddalarni analitik kimyoda cho‘ktiruvchi sifatida 
birinchi marta M.A.Ilinskiy va L.A.Chugayevlar qo‘lladi. Organik 
reaktivlarning qo‘llanilishi analitik kimyo imkoniyatlarini juda 
kengaytirdi.
Analitik kimyo fanining rivojlanishiga o‘zbek olimlari ham 
samarali hissa qo‘shib kelishmoqda. Sh.T.Tolipov, N.A.Parpiyev, 
M.S.Mirkomilova, M.A.Azizov, A.G‘.G‘aniyev, T.Azizov, R.X. 
Jiyanboyeva, N. Boboyev, V.Xodiyev va boshqa bir qator olimlar 
shular jumlasidandir.Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi 
qudratli kimyo sanoati va unga munosib kimyo fanining 
rivojlanish istiqbollari bilan ajralib turadi. 
Analitik kimyoda yangi, zamonaviy analiz usullari qo‘llaniladigan 
sohalar kengayib bormoqda. Analizning instrumental usullaridan 
atom-adsorbsion, spektroskopiya, rezonans aktivatsion - analiz va 
bir qator boshqa analiz usullari jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda.